Kua Moui e Kupu ha Iehova

Tau Fakamaamaaga Mai he Tohi a Teutaronome

KO E tau 1473 F.V.N. Kua fagofulu e tau he mole tali mai he fakahao e Iehova e fanau Isaraela mai he liliaga i Aikupito. Ha kua nonofo he tutakale ke he tau tau oti ia, ko e tau Isaraela ko e motu nakai fai fonua agaia. Fakahiku ai, kua tutu a lautolu he kaukau he Motu he Maveheaga. Ko e heigoa ka tupu ki a lautolu he lali ke o atu ki ai? Ko e heigoa e tau lekua ka fehagai mo lautolu, mo e lata ia lautolu ke fehagai fefe ki ai?

Ato o atu a Isaraela ke he taha fahi he Vailele ko Ioritana ke he motu ko Kanana, ne tauteute e Mose e fakapotopotoaga ma e gahua lahi i mua. Tauteute fefe? He talahau e tau lauga loga kua fakamalolo mo e tomatoma, akonaki mo e hataki. Ne fakamanatu e ia ke he tau Isaraela ko Iehova ko e Atua kua latatonu mo e fakamoli katoatoa ti kia nakai mumui a lautolu ke he tau puhala he tau motu ne agaagai ai. Ko e tau lauga nei e matapatu he tohi a Teutaronome he Tohi Tapu. Mo e fakatonuaga ne talahau i ai kua latatonu ni mo tautolu he vaha nei, ha kua nonofo a tautolu he lalolagi kua uka lahi ke foaki ki a Iehova e fakamoli katoatoa ha tautolu.​—Heperu 4:12.

Ne tohia ai e Mose ka e nakai ko e veveheaga fakahiku, ne molea fakatote e ua e mahina he tohia ai e tohi a Teutaronome. * (Teutaronome 1:3; Iosua 4:19) Kia kitekite a tautolu ke he puhala kua maeke e tau mena ne tohi i ai ke lagomatai a tautolu ke fakaalofa ki a Iehova ko e Atua mo e ha tautolu a tau loto katoa mo e fekafekau tua fakamoli ki a ia.

‘UA NIMO E TAU MENA NE KITIA HE TAU MATA HAU’

(Teutaronome 1:1–4:49, fakatatai NW.)

He lauga fakamua, ne liu a Mose fakamanatu falu mena ne tutupu he tutakale​—mua atu ke he tau mena ka lagomatai e tau Isaraela he amaamanaki a lautolu ke eke ma lautolu e Motu he Maveheaga. Ko e talahauaga ke he kotofa he tau iki fakafili ne liga fakamanatu ki a lautolu na fakatokatoka e Iehova hana tau tagata ke he puhala fakaalofa. Ne talahau foki e Mose e tala kelea he tau toko ne tokohogofulu ati takitaki atu ke kaumahala e atuhau ia ke nakai huhu ke he motu he maveheaga. Manamanatu la ke he lauiaaga he tau tagata fanogonogo ha Mose ke he fakafifitakiaga hataki nei he onoono a lautolu ke he motu ia ne fakatoka i mua he tau mata ha lautolu.

He liu fakamanatu e tau kautuaga ne foaki e Iehova ke he fanau Isaraela ato o atu a lautolu ke he taha fahi i Ioritana ne liga fakamalolo lahi aki a lautolu he tutu mautali a lautolu ke kamata e tau ha lautolu he taha fahi he vailele. Ko e motu ne amanaki a lautolu ke nonofo i ai ne lahi mahaki e tapuaki tupua. Kua felauaki ha ia he age e Mose e hatakiaga malolo ke he tapuaki tupua!

Tali e Tau Huhu Faka-Tohiaga Tapu:

2:4-6, 9, 19, 24, 31-35; 3:1-6​—Ko e ha ne tamate he tau Isaraela e falu tagata ne nonofo he fahi uta i Ioritana ka e fakahao falu? Ne poaki e Iehova a Isaraela ke nakai fehagai tau mo e tau fanau a Esau. Ko e ha? Kakano ko lautolu ko e tau hologa he taokete ha Iakopo. Ko e tau Isaraela ke aua neke fakamamahi po ke tau atu ke he tau Moapi mo e tau Amoni, ha ko lautolu ko e tau hologa he nefiu ha Aperahamo ko Lota. Pete ia, ko e tau Patuiki Amori ko Sikono mo Oko ne nakai fai tonuhia ke he fonua ne nonofo ai a lautolu. Ka e, magaaho ne nakai mafai a Sikono ke fakatoka e tau Isaraela ke o age mo e hau a Oko ke fonofono a lautolu ke tau, ne poaki e Iehova e tau Isaraela ke moumou e tau maaga ha lautolu, ti nakai fakahao ha tagata.

4:15-20, 23, 24​—Kua nakai kia fakaata ke talaga ha mena fakatai mo fakamanaia ha kua hepe ke talaga ha mena fakatai? Nakai. Ko e nakai fakaata nei kua hagaao ke he talaga he tau mena fakatai ke tapuaki​—ke nakai ‘tukutuku hifo ke he tau tupua talaga mo e fekafekau ki a lautolu.’ Ne nakai pa he tau Tohiaga Tapu e taute he tau  gahua talaga po ke vali he fakatino mo fakamanaia.​—1 Patuiki 7:18, 25.

Tau Fakaakoaga ma Tautolu:

1:2, 19. Ne fenoga e fanau Isaraela he tutakale ke he kavi 38 e tau, pete ni ko “Horepa [matakavi mouga he takatakai he Mouga ko Sinai ne age e Tau Fakatufono Hogofulu] ke he hala ne fina atu ke he mouga ko Seira ke hoko atu ki Katesapanea, ne hogofulu ma taha hana tau aho.” Ko e taui matematekelea ha ia he liuliu ki a Iehova ko e Atua!​—Numera 14:26-34.

1:16, 17. Kua tatai agaia e tau tutuaga fakafili he Atua he vaha nei. Ko lautolu ne kotofa ke fekafekau he komiti fakafili kua nakai lata ke fakaata e fiafia tagata po ke matakutaku tagata ke fakahehe ha lautolu a tau fifiliaga.

4:9. Ko e vala aoga lahi ma e kautuaga ha Isaraela ke ‘ua nimo e tau mena ne kitia he tau mata ha lautolu.’ He tata mai e lalolagi fou ne mavehe, kua aoga lahi ke toka mau foki i mua ia tautolu e tau gahua homo ue atu ha Iehova he eke mo tau tagata fakaako fakamakutu he hana Kupu.

FAKAALOFA KI A IEHOVA, MO E OMAOMA E TAU POAKIAGA HANA

(Teutaronome 5:1–26:19, fakatatai NW.)

He lauga hana ke uaaki, ne liu a Mose fakamanatu e foakiaga he Fakatufono he Mouga ko Sinai mo e liu fatiaki e Tau Fakatufono Hogofulu. Fitu e motu ne talahau fakamahao ke moumou katoatoa. Ko e tau fanau Isaraela ne fakamanatu ki ai e fakaakoaga aoga ne ako e lautolu he tutakale: “Nakai ko e tau mena kai hokoia ke moui ai e tagata, ka ko e tau mena oti ne fakato mai he fofoga he Atua ke moui ai e tagata.” He tutuaga fou ha lautolu, kua latatonu ia lautolu ke ‘omaoma ke he tau fakatufono oti.’​—Teutaronome 8:3; 11:8.

He nonofo hifo a lautolu he motu he maveheaga, kua lata e tau fakatufono ma e tau Isaraela nakai ni ma e tapuakiaga ka e pihia ke he fakafiliaga, pule, felakutaki, mo e moui he tau aho takitaha. Ne liu a Mose kitekite ke he tau fakatufono nei mo e peehi e lata ke fakaalofa ki a Iehova mo e omaoma hana tau fakatufono.

Tali e Tau Huhu Faka-Tohiaga Tapu:

8:3, 4​—Ke he puhala fe ne nakai popo e tau mena tui mo e nakai fua e tau hui ha lautolu he o hui he tutakale? Ko e foakiaga fakamana anei, tuga e foaki tumau he manai. Ne fakaaoga agaia ni e tau Isaraela he tau mena tui mo e tau afi aloalohui tali mai he kamata e fenoga, liga age ke he falu he lalahi e tau fanau mo e mamate e tau tagata lalahi. Kua kitia mai he totouaga puke tagata he kamataaga mo e fakahikuaga kua nakai tupu e puke tagata he tau Isaraela, ti liga lata ni e tau koloa nei ne kamata aki.​—Numera 2:32; 26:51.

14:21​—Ko e ha ne maeke e tau Isaraela ke age po ke fakafua age e manu ne tamate ka e nakai fakatafe e toto nukua nakai kai e lautolu ke he tagata kehe? He Tohi Tapu, ko e kupu “tagata kehe” kua hagaao ke he tagata nakai ko e Isaraela ka kua liliuina po ke tagata nofo paea kua omaoma ke he tau matapatu fakatufono he motu ka e nakai eke mo tagata tapuaki ha Iehova. Ko e tagata motu kehe mo e tagata kehe ne nakai liliuina nukua nakai ha ha a lautolu i lalo he Fakatufono ti kehekehe e tau puhala ne maeke ke fakaaoga aki e tau manu ne tamate ka e nakai fakatafe e toto. Ne fakaata e tau Isaraela ke age po ke fakafua e tau manu pihia ki a lautolu. Ko e tagata kua liliuina mogoia, kua lili a lautolu he maveheaga he Fakatufono. Tuga ne fakakite he Levitika 17:10, ne nakai fakaata e tagata pihia ke kai e toto he manu.

24:6​—Ko e ha e uta e “makaholo i lalo, po ke makaholo i luga he taha tagata ke fakamau aki e fakafua” kua tuga e uta “e moui”? Ko e makaholo i luga kua hukui e “moui” he tagata, po ke hana puhala leveki tino. Ko e uta he taha he tau mena nei to fofo e mouaaga mena kai he magafaoa katoa he tau aho takitaha.

25:9​—Ko e heigoa e aoga he aki e tau afialoalohui mo e anu ke he mata he tagata tane ne nakai talia ke mau mo e hoana he matakainaga hana ne mate? Hagaao ke he ‘mahani nai i Isaraela ne aho mua ke he fakatau mai mo e fakatau atu, ne aki he taha tagata hana afialoalohui mo e age ke he taha.’ (Ruta 4:7) He aki he tagata tane e afialoalohui kua fakakite e nakai talia ke taute e fakamauaga ke he hoana he matakainaga hana, kua fakatikai hana tuaga mo e tonuhia ke moua taha tama ma e matakainaga hana ne mate. Kua fakalialia e mena nei. (Teutaronome 25:10) Ko e anu ke he hana mata ko e mena fakama.​—Numera 12:14.

 Tau Fakaakoaga ma Tautolu:

6:6-9. Ke tuga ni he poaki e tau Isaraela ke iloa e Fakatufono, kua lata foki ia tautolu ke tokaloto e tau poaki he Atua, tuku ki mua ia tautolu he tau magaaho oti, mo e fakaako ke he tau fanau ha tautolu. Kua lata ia tautolu ke ‘lili ai mo fakamailoga ke he alolima ha tautolu’ he tau gahua ha tautolu​—ne hukui he tau lima ha tautolu—​kua lata ke fakakite e omaoma ha tautolu ki a Iehova. Mo e ke tuga e ‘papa tau ke he vahaloto he tau mata,’ kua latatonu e omaoma ha tautolu ke kitia he tau tagata oti.

6:16. Kia nakai kamatamata e tautolu a Iehova tuga ne taute he tau Isaraela nakai tua fakamoli i Masa, ne gugu a lautolu he nakai fai vai.​—Esoto 17:1-7.

8:11-18. Maeke he velevele koloa ke manimo ia tautolu a Iehova.

9:4-6. Latatonu ia tautolu ke puipui mai he fia tututonu lahi.

13:6. Kia nakai fakaata e tautolu ha tagata ke toho kehe a tautolu mai he tapuakiaga ha Iehova.

14:1. Ko e helehele he kakano kua fakakite e nakai fakalilifu ma e tino, liga matutaki mo e lotu fakavai, mo e latatonu ke kalo kehe mai ai. (1 Tau Patuiki 18:25-28) Ko e amaamanakiaga ha tautolu ke he liu tu mai ka taute e fakakiteaga he maanu lahi pihia ki a lautolu ne mamate kua nakai lata.

20:5-7; 24:5. Lata ke fakakite e manamanatu ki a lautolu he tau tutuaga pauaki, pete kua aoga lahi e gahua hau fa e taute.

22:23-27. Taha puipuiaga lauia mitaki ma e fifine ka fakamatakutaku he taofi pulenoa ko e ka.

“KIA FIFILI LA E MOUI”

(Teutaronome 27:1–34:12)

He lauga hana ke toluaki, ne talahau e Mose ka mole e hohoko ke he taha fahi i Ioritana, kua lata e tau Isaraela ke tohi e Fakatufono ke he tau maka lalahi mo e tau kaiaalu ma lautolu ne liuliu mo e tau fakamonuina ma lautolu ne omaoma. Ko e lauga ke faaki ne hafagi e fakafouaga he maveheaga ha Iehova mo Isaraela. Ne liu foki a Mose hataki ke he liuliu mo e fakamalolo e tau tagata ke “fifili la e moui.”​—Teutaronome 30:19.

Ke lafi ke he tau lauga ne fa, ne tutala a Mose ke he hikiaga he takitaki mo e fakaako ke he tau Isaraela e lologo fulufuluola ke fakaheke a Iehova mo e hataki ke he tau matematekelea ka nakai tua fakamoli. He oti e fakamonuina e tau magafaoa, ne mate a Mose he 120 e tau he moui ti tanu ai. Ne 30 e aho ne maanu ai, teitei ni ke hafa e magaaho ne tohia e tohi a Teutaronome.

Tali e Tau Huhu Faka-Tohiaga Tapu:

32:13, 14​—Ha kua nakai fakaata e tau Isaraela ke kai ha gako, ko e heigoa e kakano he kai e lautolu e “gako foki he tau punua mamoe”? Ko e talahauaga fakatai anei ne fakaaoga ke fakakite e mitaki lahi he fuifui. Ko e fakaaoga fakapoeme pihia kua mai he kupu taha ia ni ne talahau ke he ‘gako he fua saito’ mo e ‘toto he vine kula.’

33:1-29​—Ko e ha a Simeona ne nakai talahau pauaki e Mose he magaaho ne fakamonuina e fanau Isaraela? Kakano ha ko Simeona mo Levi ne “favale,” mo e “kaka” e ita ha laua. (Kenese 34:13-31; 49:5-7) Ko e tufaaga ha laua ne nakai tatai mo e falu magafaoa. Ne moua e Levi 48 e maaga, mo e vala ha Simeona haia i loto he matakavi a Iuta. (Iosua 19:9; 21:41, 42) Ne nakai fakamonuina pauaki e Mose a Simeona. Pete ia, ko e fakamonuinaaga ha Simeona ne putoia he fakamonuinaaga katoa ki a Isaraela.

Tau Fakaakoaga ma Tautolu:

31:12. Ko e tau fuata ikiiki kua lata ke nonofo mo e tau tagata lalahi he tau feleveiaaga he fakapotopotoaga mo e fanogonogo fakamakutu mo e ako ai.

32:4. Kua mitaki katoatoa e tau gahua oti ha Iehova ti fakakite e ia e tau aga hana he fakafili tonu, pulotu, fakaalofa, mo e malolo ke he puhala lagotatai mo e mitaki katoatoa.

Kua Uho Lahi ki a Tautolu

Kua fakakite he Teutaronome a Iehova ko “Iehova ne tokotaha ni.” (Teutaronome 6:4) Ko e tohi hagaao ke he tau tagata he fakafetuiaga pauaki mo e Atua. Ko e tohi a Teutaronome kua hataki foki ke he tapuaki tupua mo e peehi e latatonu ke foaki ke he Atua moli e fakamoli katoatoa.

Moli kua aoga lahi e Teutaronome ki a tautolu! Pete kua nakai ha ha a tautolu i lalo he Fakatufono, kua lahi e mena kua maeke ia tautolu ke ako mai i ai ke lagomatai a tautolu ke ‘fakaalofa ki a Iehova mo e tau loto katoa, solu, mo e malolo.’​—Teutaronome 6:5.

[Matahui Tala]