1, 2. (a) Ko e heigoa ati uho e tau kupu he vagahau fakamua ma e “lilifu”? (e) Ko e heigoa e tau hūhū ka fakatutala a tautolu ki ai he vala tala nei?

 KA LOGONA e koe e kupu “lilifu,” ko e heigoa kua hau ke he manamanatuaga haau? Ko e ofoofogia ue atu he tufugatia kia? (Sala. 19:1) Ko e fakahekeaga mo e lilifu ne foaki ke he tau tagata kua mua e monuina, pulotu, po ke tau mouaaga kia? He tau Tohiaga Tapu, ko e tau kupu fakamua ma e “lilifu” ne fakamaama e logonaaga mamafa. He tau vahā i tuai​​—ko e tupe ne taute mai he tau lapatoa tauuka​​—​ka mamafa lahi e tupe, kua uho lahi mahaki ai. Ko e tau kupu ne fakakite e manatu mamafa ne maama fakatai ai ko e koloa tokiofa, aoga lahi, po ke ofoofogia.

² He liga nava a tautolu ke he pule, tuaga, po ke matalahi he taha tagata, ko e heigoa ne ono e Atua ki ai he tau tagata? Kua fa tutala e tau Tohiaga Tapu ke he lilifu kua tuku age he Atua ke he tau tagata. Ma e fakatai, pehē e Tau Fakatai 22:4: “Ko e taui he mahani fakatokolalo mo e matakutaku kia Iehova, hanai, ko e koloa, mo e lilifu mo e moui.” Ti tohi he tutaki ko Iakopo: “Kia fakatokolalo a mutolu ki mua he Iki, to fakamatalahi e ia a mutolu.” (Iako. 4:10) Ko e heigoa e lilifu ha Iehova ne tuku age ke he tau tagata? Ko e heigoa ka fakatauhele a tautolu ke moua ai? Ti lagomatai fēfē e tautolu e falu ke moua e lilifu nei?

3-5. Ke he lilifu fe ka takitaki e Iehova a tautolu ki ai?

³ Ne fakakite he salamo e mauokafua to moua e Iehova e lima matau haana mo e takitaki a ia ke he lilifu mooli. (Totou Salamo 73:23, 24.) Taute fēfē e Iehova e mena nei? Takitaki e Iehova e tau fekafekau fakatokolalo haana ke he lilifu he fakalilifu a lautolu ke he tau puhala loga. Ne fakamonuina e ia a lautolu aki e maamaaga he haana finagalo. (1 Kori. 2:7) Ne tuku age e ia ki a lautolu ne fanogonogo ke he kupu haana mo e omaoma ki a ia e lilifu he fakafetuiaga tata mo ia.​​—Iako. 4:8.

 ⁴ Ne tuku age foki e Iehova ke he tau fekafekau haana e koloa lilifu ue atu he feua faka-Kerisiano. (2 Kori. 4:1, 7) Ti takitaki e feua nei ke he lilifu. Ki a lautolu ne fakaaoga e fekafekauaga lilifu ha lautolu ke fakaheke a ia mo e ke aoga ai e falu, ne mavehe a Iehova: “Ko lautolu kua fakalilifu mai kia au, to fakalilifu atu e au kia lautolu.” (1 Samu. 2:30) Ko lautolu ia ne fakalilifu he moua e higoa mitaki mo Iehova, ti liga vagahau fakamitaki e falu fekafekau he Atua hagaao ki a lautolu.​​—Fakatai 11:16; 22:1.

⁵ Ka e kua e vahā anoiha ha lautolu kua ‘talifaki ki a Iehova mo e tumau ke he hana puhala’? Ne mavehe ki a lautolu: “Ti fakamatalahi e ia [Iehova] a koe ke eke māu e motu; to kitia e koe e tau tagata mahani kelea kua mahakava.” (Sala. 37:34) Ne amaamanaki lahi a lautolu ke logona e lilifu mua ue atu he moua e moui tukulagi.​​—Sala. 37:29.

6, 7. Ko e ha ne tokologa ne nakai makai ke tua ki a Iesu?

⁶ Ko e heigoa ka fakatauhele a tautolu ke moua e lilifu kua makai a Iehova ke tuku mai ki a tautolu? Taha puhala ko e peehi lahi mahaki e tau manatu ki a lautolu ne nakai fai fakafetuiaga mo e Atua. Manamanatu ke he mena ne tohi he aposetolo ko Ioane ki a lautolu ko e tau tui ne mua ke he vahā ha Iesu: “Ka e tokologa e tau iki ne tua kia [Iesu], ka e nakai fakakite atu ai, ha ko e tau farasaio, neke vega a lautolu he sunako. Ha ko e mena mua ha lautolu a manako ke he fakahekeaga mai he tau tagata, ka e tote e manako ke he fakahekeaga mai he Atua.” (Ioane 12:42, 43) Ko e mitaki ha ia ka nakai fanogonogo fakalahi e tau tui ia ne mua ke he tau manatu he tau Farasaio.

⁷ He mataulu he fekafekauaga ha Iesu, ne fakakite fakamahino e ia e kakano ne nakai fiafia mo e tua e tokologa ki a ia. (Totou Ioane 5:39-44.) Ko e motu ha Isaraela ne amaamanaki lahi ke he hauaga he Mesia ke he loga e tau senetenari. Magaaho ne kamata a Iesu ke fakaako, falu ia lautolu ne liga iloa e perofetaaga ha Tanielu ko e vahā ke fakahiku ai ma e hauaga he Keriso kua hoko mai tuai. He tau mahina fakamua ne fakamatala a Ioane ko e Papatiso, tokologa ne pehē: “Po ke Keriso a ia.” (Luka 3:15) Ko e Mesia ne leva e fakatali ki ai ne haia he vahāloto ha lautolu hane fakaako. Ka ko lautolu ne lotomatala ke he Fakatufono ne kaumahala ke talia a ia. He fakakite e kakano, ne hūhū a Iesu ki a lautolu: “To maeke fefe he talia e mutolu ko mutolu ne manako ke he fakahekeaga he taha kia taha; ka ko e fakahekeaga mai he Atua ni, nakai kumikumi ai e mutolu?”

8, 9. He fakaaoga e fakataiaga he molī, fakakite e puhala he lilifu he tagata ka fakalavelave e lilifu faka-Atua.

⁸ Puhala ne fakalavelave he lilifu he tagata e lilifu faka-Atua ka fakamaama he fakatatai e lilifu ke he molī. Ko e lagi mo e lalolagi ofoofogia ha tautolu kua homo ue atu. Manatu nakai e koe e mogo fakahiku ne ono hake a koe ke he pulagi he pō milino ti kitia e koe e tau fetū loga? Ko e “kikila he tau fetu” kua fulufuluola lahi mahaki. (1 Kori. 15:40, 41) He onoono atu mai he puhalatū he taone ne kikila e tau molī, liga fēfē e pulagi taha ia? Ko e tau molī he taone ne teitei taute ke nakai maeke ia tautolu ke kitia e maama lahi he tau fetū mamao! Pihia kia e mena nei ha ko e tau molī mai he tau puhalatū, tau malē, mo e tau fale kua malolō lahi po ke molea e fulufuluola ke he maama he tau fetū? Nakai! Pihia e mena nei ha ko e tau molī he taone kua tata lahi ki a tautolu mo e fakatauhele ai e mena ke maeke ia tautolu ke kitia he tufugatia ha Iehova. Ke kitia e ofoofogia he pulagi ke he pō, kua latatonu ia tautolu ke poloka kehe po ke kalo mai he fakatauhele he tau molī hila.

⁹ Pihia foki, ka tata lahi e lilifu hepe ke he tau loto ha tautolu, liga to taofi a tautolu mai he loto fakaaue mo e tutuliaga he lilifu tukulagi ne makai a Iehova ke tuku mai. Tokologa ne kaumahala ke talia e fekau he Kautu ha kua matakutaku a lautolu he tau kapitiga  po ke tau tagata he magafaoa ka manamanatu ki a lautolu. Ka ko e manako kia ke moua e lilifu mai he tau tagata kua lauia foki e tau fekafekau tukulele he Atua? Fakalata ko e fuata taane ne kotofa ke fakamatala he matakavi ne iloa lahi he tau tagata a ia ka e nakai iloa a ia ko e taha he Tau Fakamoli a Iehova. To tolomuli kia a ia he hopoate? Ka e kua ka fai kua vaiga ki a ia ha ko e tutuliaga haana he tau foliaga fakateokarasi? To fakaatā kia e ia a lautolu ne nakai fai onoonoaga fakaagaaga ke fakaohooho e tau fifiliaga haana he moui? Po ke liga ko e Kerisiano ne taute e agahala kelea muitui. To ufiufi kia e ia e mahani hepehepe haana ha kua matakutaku neke galo e tuaga haana he fakapotopotoaga po ke nakai manako a ia ke fakamomoko e tau fakahele? He vala fakahiku, kaeke ko e manatu aoga lahi haana ke fakatumau e fakafetuiaga haana mo Iehova, to “ui atu a ia ke he tau patu he ekalesia” ti tutuli e lagomatai ha lautolu.​​—Totou Iakopo 5:14-16.

10. (a) Ko e ha e manamanatu lahi mahaki ke he onoonoaga he falu kua fakaataata e fifiliaga tonu ha tautolu? (e) Ko e heigoa kua mauokafua a tautolu ki ai ka mahani fakatokolalo a tautolu?

¹⁰ Liga kua holo ki mua e motua faka-Kerisiano ha tautolu ka e fakatonu he taha matakainaga a tautolu. Ko e kitekiteaga fakamooli haana ke lagomatai a tautolu kaeke ke nakai totoko atu a tautolu ha ko e fakaikaluga, ko e manako ke fakamimitaki, po ke kamatamata ke talahau e kakano ne taute pihia e tautolu. Po ke tuga kua taute a koe he matagahua mo e taha matakainaga. Ko e gahua fakalataha kia haau to tupetupe ke moua e matalahi ha ko e tau manatu mitaki mo e gahua malolō haau? Ka moua e koe a koe he tau tuaga nei, kia mauokafua ‘ko ia ne aga fakatokolalo to moua ai e lilifu.’​​—Fakatai 29:23.

11. Ko e heigoa e tali atu he tau loto ha tautolu ke he navaaga, ti ko e ha?

¹¹ Ko e tau leveki mo lautolu ne “foli” ma e kotofaaga ia kua lata ke mataala neke tutuli e fakahekeaga mai he tau tagata. (1 Timo. 3:1; 1 Tesa. 2:6) Lata ke tali atu fēfē e matakainaga taane ka moua e ia e navaaga mooli ha ko e gahua mitaki ne taute? To liga nakai fakamatalahi e ia a ia, tuga ne taute he Patuiki ko Saulo. (1 Samu. 15:12) Pete ia, kua mailoga mooli kia e ia ko e tau mouaaga haana ne maeke ni ha ko e fakaalofa noa ha Iehova mo e ko e amaamanaki ke he ha kautūaga he vahā anoiha kua fakavē agaia ke he monuina mo e lagomatai he Atua? (1 Pete. 4:11) Ko e tali atu ha tautolu he loto ke fakaheke kua fakakite e vahega lilifu kua tutuli e tautolu.​​—Fakatai 27:21.

12. Ko e heigoa ne taofi e falu Iutaia mai he fanogonogo ki a Iesu?

¹² Ko e taha puhala foki ka fakatauhele a tautolu he moua e lilifu mai he Atua ko e tau manako ha tautolu. Ko e tau manako hepe ka taofi a tautolu mai he logona e kupu mooli. (Totou Ioane 8:43-47.) Ne tala age a Iesu ke he falu Iutaia kua nakai fanogonogo a lautolu ke he fekau haana ha kua ‘fia eke e lautolu e tau mena kua manako ki ai e matua ha lautolu ko e Tiapolo.’

13, 14. (a) Ko e heigoa ne talahau he tau tagata kumikumi hagaao ke he puhala ne gahuahua e puhala vagahau ha tautolu he tau uho ulu? (e) Fifili fēfē e tautolu ko hai ka fanogonogo ki ai?

¹³ Ko e mena ne manako a tautolu kua omoomoi e puhala fanogonogo ha tautolu. (2 Pete. 3:5) Tufuga e Iehova a tautolu aki e lotomatala ofoofogia ke utakehe e tau logonaaga ne nakai manako. Fakamanou ti hagaaki ke he fiha e leo kehekehe ne maeke a koe ke logona mogonei. Liga nakai loga ne mailoga e koe he mogo kua mole. Ko e fakatokaaga ne puna mai e tau logonaaga (limbic system) he uho ulu haau ne lagomatai a koe ke hagaaki ke he taha mena ka e fakatumau e maamaaga ke logona e tau leo kehekehe. Ka ko e tau kumikumiaga ne moua e gahua he fakakehekehe e tau leo loga ne uka lahi ka putoia e fanogonogo ke he leo he tagata. Kakano e mena nei ka logona e koe ua e leo he magaaho taha, lata ia koe ke fifili e taha ka hagaaki a koe ki ai.  Ko e fifiliaga haau to fakavē ke he leo kua manako a koe ke fanogonogo ki ai. Ko e tau Iutaia ne loto ke taute e tau manako he ha lautolu a matua ko e Tiapolo, ne nakai fanogonogo ki a Iesu.

¹⁴ Moua e tautolu e tau fekau mai he ‘fale iloilo’ mo e mai he ‘fale goagoa.’ (Fakatai 9:1-5, 13-17) Ko e pulotu mo e goagoa ne tauui tumau ki a tautolu, ti tuku mai he mena ia e fifiliaga ki a tautolu. He tuga kua tauui mai e pulotu mo e goagoa ki a tautolu, ti kua lata ia tautolu ke taute e fifiliaga. Ha hai e uiina ka talia e tautolu? Kua fakavē e tali ke he finagalo kua loto a tautolu ke taute. Kua fanogonogo e tau mamoe ha Iesu ke he leo haana mo e mumui ki a ia. (Ioane 10:16, 27) Ko lautolu “ha ha he kupu moli.” (Ioane 18:37) “Nakai iloa e lautolu e tau leo he tau tagata kehe.” (Ioane 10:5) Ko lautolu ia ne mahani fakatokolalo kua moua e lilifu.​​—Fakatai 3:13, 16; 8:1, 18.

15. Maeke fēfē e matematekelea ha Paulo ke “fakaheke ai” e falu?

¹⁵ Ko e fakamanavalahi ha tautolu he taute e finagalo ha Iehova ka lagomatai e falu ke moua e lilifu. Ke he fakapotopotoaga i Efeso, ne tohi e Paulo: “Kua ole atu e au aua neke fakalolelole a mutolu he matematekelea au ha ko mutolu, ha ko e mena haia ke fakaheke ai a mutolu.” (Efeso 3:13) Ko e kakano fe he tau matematekelea ha Paulo kua “fakaheke ai” ke lata mo e tau tagata Efeso? Ko e mautali ha Paulo ke matutaki ke fakailoa ki a lautolu pete ne tau kamatamata ne fakakite ke he tau Efeso ko e tau kotofaaga ne olioli e lautolu ko e tau Kerisiano ne mamafa ti kua uho lahi mahaki. Kua mahala kia a Paulo ke he matematekelea, nakai kia fakakite he mena ia ko e fakafetuiaga ha lautolu mo Iehova, fekafekauaga ha lautolu, mo e amaamanakiaga ha lautolu ne nakai fai aoga? Ko e fakauka ha Paulo ne fakamatalahi e lotu Kerisiano mo e fakatātā e tuaga tutaki kua mua atu e uho ke he ha poa.

16. Ko e heigoa e matematekelea ne moua e Paulo i Luseta?

¹⁶ Manamanatu ke he lauiaaga ne ha ha he fakamakutu mo e fakauka ha Paulo. Talahau he Gahua 14:19, 20: “Ka kua o mai e tau tagata Iutaia mai Anetioka mo Ikonio, mo e ole age a lautolu ke he motu o tagata; kua taulitimaka e lautolu a Paulo, ti toho atu ai e lautolu a ia ki tua he māga [ha Luseta], piko na lautolu kua mate a ia. Kua agaagai a ia he tau tutaki, ti tu ai a ia ki luga, kua fano ke he māga; ko e pogipogi foki, kua o atu ai a laua mo Panapa ki Terepe.” Manamanatu la ka toka ke mate he taha aho ti fano hui ke 100 e kilomita he aho hake, he nakai fai puhala o fenoga tuga he vahā nei!

17, 18. (a) He kakano fe kua iloa mitaki e Timoteo e matematekelea ha Paulo i Luseta? (e) Ko e heigoa e lauiaaga he fakauka ha Paulo ki a Timoteo?

¹⁷ Ko Timoteo kia taha he “tau tutaki” ne  oho atu ke lalago a Paulo? Ko e tala he tohi a Gahua ne nakai talahau fakamahino ai, ka e liga pihia. Manamanatu ke he mena ne tohia e Paulo he tohi ke uaaki haana ki a Timoteo: “Ko koe, kua iloa mitaki e koe haku a kupu, ko e haku a mahani, . . . ko e tau mena haia ne hohoko mai kia au i Anetioka [vega kehe he maaga], mo Ikonio [lali ke taulitimaka], mo Luseta [ne pinimaka]; ko e tau mena favale pihia ne mamahi ai au; ka e laveaki mai he Iki au ke he tau mena oti kana.”​​—2 Timo. 3:10, 11; Gahua 13:50; 14:5, 19.

¹⁸ Ne “iloa mitaki” e Timoteo e tau mena tutupu ia mo e mataala katoatoa ke he fakauka ha Paulo. Ne lauia lahi mahaki e manamanatuaga ha Timoteo ha ko e mena nei. He ahiahi a Paulo ki Luseta, ne moua e ia a Timoteo ke eke mo Kerisiano fakafifitaki mitaki, “kua talahaua a ia he tau matakainaga i Luseta mo Ikonio.” (Gahua 16:1, 2) Nakai leva ti maeke ia Timoteo ke hahamo e tau kotofaaga mamafa.​​—Filipi 2:19, 20; 1 Timo. 1:3.

19. Ko e heigoa ka lauia e falu ha ko e ha tautolu a fakauka?

¹⁹ Ko e fakauka ha tautolu ke taute e finagalo he Atua ka lauia pihia e falu​​—mua atu ki a lautolu ne ikiiki, tokologa ia lautolu ka tutupu hake ke eke mo tau fekafekau kua aoga lahi he Atua. Ko e tau tutaki ikiiki ne nakai ni onoono ki a tautolu mo e fakaako e tau puhala vagahau mo e iloilo mai ia tautolu he gahua he fonua ka e aoga foki he kitia e puhala kua fehagai a tautolu mo e tau fakamā he moui. Ko Paulo ne ‘fakauka ai ke he tau mena oti’ ti ko lautolu oti kua fakatumau ke tua fakamooli ka ‘moua e fakamouiaga mo e monuina tukulagi.’​​—2 Timo. 2:10.

20. Ko e ha kua lata ia tautolu ke fakatumau ke tutuli e lilifu mai he Atua?

²⁰ Nakai kia matutaki mogoia a tautolu ke ‘kumikumi e fakahekeaga mai ni he Atua’? (Ioane 5:44; 7:18) Maeke mooli! (Totou Roma 2:6, 7.) Foaki e Iehova e ‘moui tukulagi kia lautolu kua kumi e fakahekeaga.’ Lafi ki ai, ko e ha tautolu a “tumau ke he tau gahua mitaki” kua fakalagalaga e falu ke mauokafua tumau, ke lata mo e aoga tukulagi ni ha lautolu. Ko e mena ia, nakai fakaatā ha mena ke fakatauhele a koe mai he moua e lilifu kua foaki he Atua.