1, 2. (a) Ko e heigoa e tau mena fakaalofa ne age he Atua ki a Atamu? (e) Ko e ha ne age he Atua e hoana ma Atamu? (Kikite fakatino he kamataaga.)

 KUA fai kakano ne tufuga e Iehova e lalolagi. Ne “eke e ia ke nonofo ai” e tau tagata. (Isaia 45:18) Ko e tagata fakamua ko Atamu ne tufuga ke he puhala mitaki katoatoa. Ne age e Iehova ki a ia e katene ko Etena, ko e kaina fulufuluola ne loga e tau akau mo e tau manu ofoofogia. Ka e fai mena ne galo. Iloa e Iehova e mena ia, ti pehē a ia: “Kua nakai mitaki ke tokotaha e tagata; to eke e au māna e lagomatai ke lata mo ia.” Ne fakapulumohea e Iehova a Atamu ti uta taha hui kahokaho haana mo e eke aki “e fifine.” Magaaho ne ala a Atamu, ne fiafia lahi a ia ke kitia e hoana haana! Pehē a ia: “Ko e hui ni hanai he haku hui, mo e kakano he haku kakano; to ui a ia ko e fifine, ha ko e mena uta a ia mai he tane.”​—Kene. 2:18-23.

² Ko e fifine ko e mena fakaalofa mai he Atua ki a Atamu. Ti ko ia ko e lagomatai mitaki katoatoa ma Atamu. Kua foaki foki ki a ia e lilifu pauaki ke fanafanau. Pehē e Tohi Tapu: “Ne ui e Atamu e higoa he hana hoana, ko Eva; ha ko e matua fifine a ia he tau tagata momoui oti kana.” (Kene. 3:20) To fakapuke tokoua e Atamu mo Eva e lalolagi aki e tau tagata mitaki katoatoa. Ko e ha tautolu  a tau matua fakamua mo e tau tama ha laua to moua e lilifu ke taute e lalolagi katoa mo parataiso mo e leveki e falu mena momoui foki.​—Kene. 1:27, 28.

3. (a) Ke moua e taliaaga he Atua, ko e heigoa kua lata ia Atamu mo Eva ke taute, ka ko e heigoa ne tupu? (e) Ko e heigoa e tau hūhū ka fakatutala a tautolu ki ai?

³ Ke moua e taliaaga he Atua, lata ia Atamu mo Eva ke omaoma ki a Iehova mo e talia haana pule. (Kene. 2:15-17) Ko e fakatumau ke mahani fakamooli hokoia ni ke he Atua ka fakaatā a laua ke taute e tau mena oti ne finagalo he Atua ma laua. Momoko ai, nakai omaoma a Atamu mo Eva ki a Iehova. Ka e fanogonogo a laua ki a Satani ti agahala ke he Atua. (Kene. 3:1-6; Fakakite. 12:9) Lauia fēfē e tau fifine ke he mahani nakai omaoma nei? Ko e heigoa ne taute he falu fifine fakamooli he vahā kua mole? Ko e ha e tau fifine Kerisiano he vahā nei ne fakahigoa ko e matakau lahi?​—Sala. 68:11.

4. Ko hai ne fakalago ki ai ma e agahala ha Atamu mo Eva?

⁴ Ne amanaki a Iehova ki a Atamu ke fakamaama e kakano ne nakai omaoma a ia. Ko e heigoa e talahauaga fakateaga haana? “Ko e fifine ne ta mai e koe ke fakalataha mo au, ne ta mai e ia e fua akau kia au, ti kai ai e au.” (Kene. 3:12) Nakai tokihala e logonaaga ha Atamu ke he mena ne taute e ia. Ka e lali a ia ke tukupau a Eva, ti lali foki a ia ke tukupau a Iehova, ko e Tufuga he hoana haana. Pete he agahala tokoua a Atamu mo Eva, ne nakai fai fakalagoaga ne tuku e Iehova ki a Atamu ma e fifiliaga ha laua. Ma e kakano nei, ne pehē e Tohi Tapu “he hoko mai ai e hala ke he lalolagi ke he tagata tokotaha, ko e mate foki ha ko e hala.”​—Roma 5:12.

5. Ko e heigoa e fua he pule ni e tau tagata ki a lautolu?

⁵ Ne taute e Satani a Atamu mo Eva ke talitonu kua nakai lata a laua ke eke a Iehova mo Pule ha laua. Fakatupu he mena ia e hūhū hagaao ki a ia kua tonuhia ke pule ke he tau tagata. Ke tali e hūhū ia, ne fakaatā e Iehova e tau tagata he taha magaaho ke pule ki a lautolu ni. Ko e heigoa e fua tali mai ai? Ne fakatupu he tau tagata e tau matematekelea takitaha. Mole ai e taha e teau tau po ke pihia, kavi ke he 100,000,000 tagata ne mamate he tau felakutaki. Tuga he talahau he Tohi Tapu, “kua nakai ha i ai ke he tagata hana puhala, nakai ha ha he tagata kua fano ke fakatonu e mena ke fano a ia ki ai.” (Iere. 10:23) Kakano haia ne talia he tau Kerisiano mooli a Iehova mo Pule ha lautolu.​—Totou Tau Fakatai 3:5, 6.

6. He tau motu loga, taute fēfē ke he tau fifine mo e tau tama fifine?

⁶ Kua matematekelea e tau tagata oti he lalolagi nei ha ko e pule ha Satani. (Fakama. 8:9; 1 Ioa. 5:19) Ka kua eke e tau fifine mo tau tagata lauia noa he falu kolokolovao kelea muitui. Ma e fakatai, he lalolagi katoa kavi ke he taha ke he tolu e fifine ne keli he ha lautolu ni a tau taane po ke tau kapitiga taane. He falu motu foki, ko e aga pauaki ke fiafia ke he tau tama taane. Ko e ha? Kakano ka tutupu hake a lautolu, maeke a lautolu ke leveki e tau matua ha lautolu mo e matutaki e higoa magafaoa ha lautolu. He falu matakavi, ne onoono ke he tau tama fifine kua nakai aoga, ti moumou tuai he tau matua a lautolu ato fanau mai.

7. Fēfē e kamataaga ne tuku age he Atua ke he tau tagata taane mo e tau fifine?

⁷ Nakai fiafia a Iehova ke he mahani kolokolovao ne taute ke he tau fifine. Ne taute e ia e tau fifine ke he puhala mitaki mo e fakalilifu. Magaaho ne tufuga e Iehova a Eva, ne nakai taute a ia mo tupa ha Atamu. Na mitaki katoatoa a ia mo e loga atu e mahani ne eke a ia mo lagomatai homo ue atu ke he taane haana. Taha kakano haia ne pehē e Tohi Tapu he oti e tau gahua tufuga he Atua, kua “kitekite [a ia] ke he tau mena oti ne eke e ia, kitiala, kua mitaki lahi ni.” (Kene. 1:31) Mooli, mitaki lahi e kamataaga ha Atamu mo Eva.

8. (a) Mahani fēfē e laulahi he tau tagata? (e) Tali mai he fakamauaga tuai, ko hai ne lagomatai mo e lalago e Iehova?

⁸ Mole e totokoaga i Etena, ne matutaki e tau tagata ke nakai omaoma ki a Iehova. He tau tau kua mole, ko e mahani he tau tagata kua au atu e kelea. Nakai fakauaua ai, “ko e tau aho fakamui to hohoko mai ai e tau aho uka” he talahau tuai he Tohi Tapu. (2 Timo. 3:1-5) Pete ne kelea muitui e falu, fai tagata taane mo e fifine tumau ne omaoma ke he tau fakatufono he Atua ti talia a ia mo Pule ha lautolu. Kua falanaki a lautolu ki a Iehova, ti kua lagomatai mo e lalago e ia a lautolu.​—Totou Salamo 71:5.

9. Tokofiha e tagata ne hao he Fakapukeaga, ti ko e ha?

⁹ He vahā ha Noa, ne moumou e Iehova e tau tagata kelea puhala he Fakapukeaga, ti tokogahoa ni ne momoui. Momoui agaia e tau lafu ha Noa he magahala ia, ti mamate a lautolu he Fakapukeaga. (Kene. 5:30) Ka ko e numera he tau fifine ne hao he Fakapukeaga ne tatai ke he numera he tau tagata taane. Ko e tau tagata ne hao ko Noa, haana hoana, haana tau tama taane tokotolu, mo e ha lautolu a tau hoana. Ne momoui a lautolu ha kua omaoma a lautolu ki a Iehova mo e taute e finagalo haana. Ko e tau tagata oti kana mogonei ne momoui ne puna mai he tau tagata tokovalu ia ne lagomatai mo e puipui he Atua.​—Kene. 7:7; 1 Pete. 3:20.

10. Ko e ha kua lagomatai mo e puipui e Iehova e tau hoana he tau tagata taane fakamooli?

¹⁰ He tau tau fakamui, ko e tau hoana he tau tupuna fakamooli ne moua foki e lagomatai mo e puipuiaga he Atua. Nakai gūgū a lautolu hagaao ke he tau momoui ha lautolu, ti fakamonuina e Iehova a lautolu. (Iuta 16) Taha he tau fifine ia ko Sara. He tala age ki a ia ke toka e kaina hagahaga mitaki haana i Uro ke nonofo he tau fale ie, nakai gūgū a ia. Ka e “fanogonogo a ia kia Aperahamo, ne totoku e ia a ia ko e Iki.” (1 Pete. 3:6) Manamanatu foki ki a Repeka, ko e hoana ha Isaako. Ko ia ko e mena fakaalofa homo ue atu mai ia Iehova. Pehē e Tohi Tapu “ne fakaalofa foki a [Isaako] kia ia; ti ko e mafanatia la ia a Isaako tali he mate hana matua fifine.” (Kene. 24:67) He vahā nei, kua monuina e tau tagata ha Iehova ke ha ha i ai e tokologa he tau fifine fakamooli tuga a Sara mo Repeka ne fakalataha mo lautolu.

11. Fakakite fēfē he tau fifine fakafanau Isaraela tokoua e loto malolō?

¹¹ He fakatupa e tau Isaraela i Aikupito, ne tupu a lautolu ti eke mo motu lahi. Ne poaki a Farao ke tamate e tau tama taane mukemuke oti ha Isaraela ka fanau mai. Tokoua e fifine Isaraela ne tuga ke fai fakalagoaga ma e tau fifine fakafanau. Ko e tau higoa ha laua ko Sipela mo Pua. Ha kua mua atu e matakutaku ha laua ki a Iehova ka e nakai ki a Farao, ko e tau fifine fakafanau nei ne loto malolō mo e nakai muitua e poaki ha Farao ke tamate e tau tama taane mukemuke. Ti palepale e Iehova a laua he mogo fakamui he fai magafaoa foki a laua.​—Esoto 1:15-21.

12. Ko e heigoa ne kehe lahi mahaki a Tapora mo Iaeli?

¹² He magahala ne fai fakafili a Isaraela, ne fifili he Atua e fifine ne higoa ko Tapora mo perofeta fifine. Ne fakamalolō e Tapora e Fakafili ko Parako ti lagomatai e tau Isaraela ke hao mai he tau fī ha lautolu. Talahau tuai e ia ko e fifine, nakai ko Parako ka moua e lilifu ke fakakaumahala e tau Kanana. Ne kaumahala e tau fī nei he mogo ne kelipopo e Iaeli, ko e fifine nakai ko e Isaraela a Sisera, ko e iki he matakau tau ha Kanana.​—Fakafili 4:4-9, 17-22.

13. Ko e heigoa ne talahau he Tohi Tapu ki a tautolu hagaao ki a Apikaila?

¹³ Manamanatu foki ke he fifine fakamooli ko Apikaila ne moui kavi ke he 1,100 tau ato fai Keriso. Talahau he Tohi Tapu kua loto manamanatu hifo mitaki a ia, ka ko e taane haana ko Napalu kua vale, kolokolovao,  mo e goagoa. (1 Samu. 25:2, 3, 25) Ha kua puipui e Tavita e tau tagata ha Napalu, ne fakahiku a Tavita fakafano atu e tau tagata haana ki a Napalu ke ole mena kai mo e falu mena foki. Ka ko Napalu ne “favale kia lautolu” ti nakai age ha mena ki a lautolu. Ne ita lahi a Tavita ti pulega a ia ke keli a Napalu mo e tau tagata haana. Ka e, he iloa e Apikaila e mena ne taute e Napalu, ne ta atu e ia e tau mena kai mo e falu mena fakaalofa ki a Tavita. Ha ko e tau gahua iloilo haana, ne nakai kelipopo e Tavita a Napalu. (1 Samu. 25:8-18) Tala age a Tavita ki a ia he mogo fakamui: “Kia fakaaue atu kia Iehova ko e Atua a Isaraela, ne fakafano mai ai a koe ke he aho nai ke fonofono au.” (1 Samu. 25:32) He mole e mate ha Napalu, ne mau e Tavita a Apikaila.​—1 Samu. 25:37-42.

14. Putoia e tau tama fifine ha Saluma he matagahua fe, ti ko e puhala fe ne taute pihia foki he tau fifine Kerisiano he vahā nei?

¹⁴ He moumou he tau Papelonia a Ierusalema mo e faituga i ai he tau 607 ato fai Keriso, tokologa e tau tagata taane, tau fifine, mo e tau fanau ne mamate. He 455 ato fai Keriso, ne liu ati hake e tau kaupā ha Ierusalema i lalo he takitakiaga ha Nehemia. Fakalataha ke he tokologa he tau tagata gahua ne lagomatai e matagahua talaga ko e tau tama fifine ha Saluma. Ko e matua taane ha lautolu “ko e iki ne pule ke he taha fahi a Ierusalema.” (Nehe. 3:12) Ka e fiafia e tau tama fifine ha Saluma ke taute e tau gahua ikiiki. Fakamanatu he mena nei ki a tautolu e tau fifine Kerisiano tokologa ne gahua ke he tau matagahua talaga ke he lalolagi he vahā nei!

15. Ko e heigoa e lilifu ne tuku age e Iehova ki a Maria?

¹⁵ Foaki e Iehova ke he tau fifine e kotofaaga pauaki he fekafekauaga haana. Taha he tau fifine pihia ko e tamafine tote ne higoa ko Maria. He fakatutane a ia ki a Iosefa, ne fatu a Maria puhala he agaaga tapu ha Iehova. Ko e ha ne fifili he Atua a Maria ke eke mo matua fifine ha Iesu? Nakai fakauaua ha kua moua e ia e tau mahani uho lahi ne lata ke feaki aki e tama taane mitaki katoatoa haana. Ko e lilifu lahi mooli ke eke mo matua fifine he tagata mua ue atu ne moui ke he lalolagi!​—Mata. 1:18-25.

16. Taute fēfē e Iesu e tau fifine? Talahau e fakatai.

¹⁶ Na totonu lahi a Iesu ke he tau fifine. Ma e fakatai, manamanatu ke he fifine ne “gagao he fakatafea, kua katoa e hogofulu ma ua e tau.” Ne piki atu a ia ke he tapulu ha Iesu ke malolō ai. Ita nakai a Iesu ki a ia? Nakai. Kua totonu a ia ti pehē: “Haku tama fifine na e, kua moui a koe he hau a tua; ti fano a, mo e monuina, kia malolo a koe he hau a kafo mamahi.”​—Mare. 5:25-34.

17. Ko e heigoa ne tupu he aho Penetekoso he tau 33?

¹⁷ Hane fenoga a Iesu mo e tau aposetolo haana, ha ha i ai e tau fifine ne leveki fakatino atu ki a lautolu. (Luka 8:1-3) Ti ko e aho Penetekoso he tau 33, kavi ke he 120 e tagata taane mo e tau fifine ne moua e agaaga he Atua ke he puhala pauaki. (Totou Gahua 2:1-4.) Loga e tau ato hoko e mena ia, pehē a Iehova: “To liligi hifo e au haku Agaga ki luga he tau tagata oti; ti perofeta ai ha mutolu a tau tama tane, mo e ha mutolu a tau tama fifine . . . To liligi hifo foki e au haku Agaga ke he tau fekafekau mo e tau fekafekau fifine.” (Ioelu 2:28, 29) Ko e mena ofoofogia nei he aho Penetekoso ko e fakamooliaga na fiafia a Iehova ke he tau tagata taane mo e tau fifine nei ne eke mo “Isaraela he Atua.” (Kala. 3:28; 6:15, 16) Ko e tau tama fifine tokofā he tagata fakamatala ko Filipo e falu fifine ne fakamatala he senetenari fakamua.​—Gahua 21:8, 9.

18, 19. (a) Ko e heigoa e lilifu ne tuku age he Atua ke he tau tagata taane mo e tau fifine? (e) Hagaao fēfē e salamo ke he tau fifine ne fakapuloa e tala mitaki?

¹⁸ Tata ke he fakahikuaga he atu tau 1800,  tokogahoa e tagata taane mo e tau fifine ne fiafia lahi ke he kupu mooli he Tohi Tapu. Ko lautolu haia ne hafagi e puhala he fakamatala e fekau ha Iesu mo e fai vala he fakamooliaga he perofetaaga ha Iesu: “To fakamatala atu foki e tala mitaki nai he kautu ke he lalolagi oti, ke eke mo talahau ke he tau atu motu oti; ti hoko mai ai e fakaotiaga.”​—Mata. 24:14.

¹⁹ Ko e matakau tote he tau Tagata Fakaako Tohi Tapu ne hokotia mogonei ke he kavi 8,000,000 he Tau Fakamoli ha Iehova. Lafi ki a lautolu, molea e 11,000,000 he falu ne o atu ke he Fakamanatuaga he mate ha Iesu. Laulahi ia lautolu ko e tau fifine. Ha ha i ai foki molea e 1,000,000 he Tau Fakamoli ne gahua mau. He tau motu loga, laulahi ia lautolu nei ko e tau fifine. Kua tuku age e Iehova ke he tau fifine e lilifu ke hukui a ia. Ti kua fakamooli tuai e tau kupu he salamo: “Kua vagahau mai e Iki ke he kupu; kua lahi e kau ha lautolu [“tau fifine,” NW] ne fakamatala.”​—Sala. 68:11.

20. Ko e heigoa e tau matakupu mitaki ma e tapuakiaga magafaoa po ke fakaakoaga fakatagata?

²⁰ Nakai maeke ke fakatutala katoa mogonei hagaao ke he tau fifine fakamooli oti he Tohi Tapu. Ka e maeke a tautolu ke totou hagaao ki a lautolu he Kupu he Atua mo e he tau vala tala ne moua he tau tohi ha tautolu. Maeke a tautolu ke manamanatu fakahokulo ke he fakafifitakiaga ha Ruta mo e haana a mahani fakamooli. (Ruta 1:16, 17) Maeke foki ia tautolu ke aoga he manamanatu ke he fakafifitakiaga he Patuiki Fifine ko Eseta. Maeke ia tautolu ke fakaako hagaao ke he tau fifine nei mo e falu he tapuakiaga magafaoa ha tautolu. Po ke ka nonofo takitokotaha a tautolu, maeke ia tautolu ke fakaako hagaao ke he tau fifine nei mo e falu he fakaakoaga fakatagata ha tautolu.

21. Fakakite fēfē he tau fifine e mahani fakamooli tumau ha lautolu ki a Iehova?

²¹ Maaliali ai, kua fakamonuina e Iehova e gahua fakamatala he tau fifine fakamooli, ke he tau magaaho kamatamata uka foki. Ma e fakatai, he magahala favale Nasi mo e pule faka-Kominisi, ne lagomatai e Iehova e tau fifine fakamooli ke tumau e mahani fakamooli ki a ia. Tokologa ne matematekelea, mo e falu ne kelipopo foki ha ko e ha lautolu a omaoma ke he Atua. (Gahua 5:29) Tuga e tau fifine fakamooli ia, ko e tau fifine Kerisiano mo e falu he vahā nei ne fifili ke eke e Atua mo Pule ha lautolu. Tala age a Iehova ki a lautolu, tuga ni he tala age e ia ke he tau Isaraela i tuai: “Ua matakutaku a koe ko au ni kua lagomatai kia koe.”​—Isaia 41:10-13.

22. Ko e heigoa e tau kotofaaga lilifu anoiha ka onoono atu a tautolu ki ai?

²² He vahā anoiha, ko e tau tagata taane mo e tau fifine matakutaku Atua to fakaaoga ke lagomatai e tokologa ia lautolu kua liliu tu mai ke fakaako hagaao ki a Iehova mo e haana tau amaamanakiaga homo ue atu ma e tau tagata. Lafi ki ai, to fakalataha a lautolu he fakafoou e lalolagi katoa ke he parataiso. Ato hoko e magaaho ia, kia igatia a tautolu mo e tokiofa e lilifu kua moua e tautolu ke fekafekau “loto fakalataha” ki a Iehova.​—Sefa. 3:9.