ATI onoono atu a Apelu ke he fuifui mamoe haana hane kai mo e mafola ke he faahi he tau mouga. Ti liga onoono muatua a ia he tau mamoe ke he matakavi ke maeke a ia ke kitia. Iloa e ia ko e pelu puhopuho ne tafeliuaki ke taofi e hala ki loto he kaina ko Etena. Ne nonofo ai e tau matua haana he taha magahala, ka e nakai fakaatā a laua po ke tau fanau ha laua mogonei ke huhū atu. Manamanatu la ke he matagi ne havilivili e tau lauulu ha Apelu he taha afiafi he haga hake a ia mo e manatu e Tufuga haana. To matutaki nakai e vahāloto he tagata mo e Atua? Nakai fai mena kehe foki a Apelu ne manako ki ai ka ko e mena ia ni.

Ne tutala a Apelu ki a koe he vahā nei. Logona nakai e koe a ia? Liga pehē a koe kua nakai maeke e mena ia? Mole ia, ko e tama taane ke uaaki nei ha Atamu kua leva tuai e mate. Ko e tau polohui toetoe haana kua leva tuai e galo ti kua efuefu tuai teitei 60 e senetenari. Hagaao ki a lautolu ne mamate, ne fakaako he Tohi Tapu a tautolu: “Nakai iloa e lautolu ha mena.” (Fakamatalaaga 9:5, 10) Lafi ki ai, ne nakai talahau e Apelu ha kupu taha ne fakamau i loto he Tohi Tapu. Ti maeke fēfē a ia ke vagahau ki a tautolu?

Ne omoomoi e aposetolo ko Paulo ke vagahau e mena nei hagaao ki a Apelu: “Ko e mena ia foki pete ni he mate a ia, kua vagahau agaia ni.” (Heperu 11:4) Puhala he heigoa ne vagahau a Apelu? Puhala he tua. Ko Apelu ko e tagata fakamua ne feaki e aga mitaki lahi ia. Malolō lahi e fakagahuahua e ia e tua haana kua moui e fakafifitakiaga haana, ko e puhala fakalagalaga ka fakagahua e tautolu he vahā nei. Ka fakaako e tautolu mai he tua haana mo e eketaha ke fifitaki ai, ti ko e fakamauaga ha Apelu kua tutala ki a tautolu ke he puhala mooli mo e lauia mitaki.

Ko e heigoa ha tautolu kua fakaako hagaao ki a Apelu mo e tua haana pete he tote e mena ne talahau hagaao ki a ia he Tohi Tapu? Kitekite la tautolu ki ai.

Ne fanau a Apelu he magahala ne kamata laia e fakamauaga he tagata. Matutaki e fakalataha e Iesu a Apelu he magaaho fakamui ke he “fakave he lalolagi.” (Luka 11:50, 51) Hagaao mooli a Iesu ke he lalolagi he tau tagata ne moua e amaamanakiaga ke fakahao mai he agahala. Ko e tagata ke faaki a Apelu ke fanau mai, tuga ko ia e tagata fakamua ne kitia he Atua ke eke mo fakahaoaga. a Maaliali ai, ne nakai tupu hake a Apelu he magahala he tau fakaohoohoaga mitaki lahi.

Pete ni ko e kamataaga he lalolagi, kua lauia e magafaoa he tagata he momoko lahi mahaki. Ko e tau matua ha Apelu, ko Atamu mo Eva, ne tuga ko e tau tagata fulufuluola mo e malolō. Ka kua lahi mahaki e hepehepe ne taute e laua he moui, ti iloa e laua e mena ia. Ne mitaki katoatoa a laua he taha vahā, mo e monuina lahi he moui tukulagi ki mua ha laua. Ti totoko a laua ki a Iehova ko e Atua mo e vega a laua mai he kaina Parataiso ko Etena. He tuku e tau manako ni ha laua i mua he tau mena oti​​—pihia foki ke he tau manako he tau fanau ha laua​​—ne galo e laua e mitaki katoatoa mo e moui tukulagi.​​—Kenese 2:15–3:24.

 He paea ke he moui i fafo he kaina, kua uka lahi e moui ki a Atamu mo Eva. Ka ko e tama taane fakamua ha laua ne fanau ti higoa ko Kaino, po ke “Taha Mena ne Moua,” ti ui a Eva: “Kua moua tuai e au e tagata mai ia Iehova.” Kua talahau he tau kupu haana liga tokaloto e ia e maveheaga ha Iehova ne taute he kaina, ne talahau tuai e taha fifine ka tupu mai e “fanau” po ke “tega” ka moumou a ia ne mahani kelea he taha aho ne takitaki hehē a Atamu mo Eva. (Kenese 3:15; 4:1) Kua manamanatu kia a Eva ko ia e fifine he perofetaaga ti ko Kaino e “tega” ne mavehe mai?

Ka pihia, momoko ai ha kua hepe a ia. Mua atu, ka fakaako e ia mo Atamu a Kaino aki e tau manatu pihia he tupu hake a ia, ne nakai lagomatai mooli he mahani fakatokoluga nakai mitaki katoatoa he tagata a ia. Nakai leva, ne fanau e Eva e tama taane ke uaaki, ka e nakai fai talahauaga fakatokoluga pihia hagaao ki a ia. Ne fakahigoa e laua a ia ko Apelu, ne liga kakano “Fakateaga.” (Kenese 4:2) Ko e fifili kia he higoa ia kua fakakite e tote he tau amaamanakiaga, ke tuga kua nakai lahi e amaamanakiaga ha laua ia Apelu ki a Kaino? Tali manatu ni e tautolu.

Ko e ha tuaga ni, liga ako mai e tau matua he vahā nei he tau matua fakamua ia. He tau kupu mo e tau gahua haau, to fakaako kia e koe e tau tama haau ke aga fakaikaluga, matalahi, mo e lotokai? Po ke to fakaako e koe a lautolu ke fakaalofa ki a Iehova ko e Atua mo e eketaha ke kapitiga mo ia? Momoko ai, ne kaumahala e tau matua fakamua ke he ha laua a matagahua. Ka e, fai amaamanakiaga ma e tau tama ha laua.

He lalahi hake e tau tama taane tokoua, ne liga fakaako e Atamu a laua ke gahua ke leveki aki e magafaoa. Ne gahua fonua a Kaino; ka e gahua leveki mamoe a Apelu.

Ka e taute e Apelu e taha mena ne mua atu e aoga. He tau tau loga, ne feaki e ia e tua​​—ko e mahani ofoofogia ne tohi e Paulo fakamui. Manamanatu ki ai. Nakai fai fakafifitakiaga he tagata a Apelu ke muitua a ia ki ai. Ti maeke fēfē a ia ke feaki e tua ia Iehova ko e Atua? Manamanatu ke he tolu e matapatu malolō ne liga fakavē ki ai e tua haana.

Tufugatia ha Iehova.

Mooli, ne fakamalaia e Iehova e kelekele, he fakatupu ai e tau akau talatala mo e mahukihuki ke nakai moui mitaki e fonua. Ka e, fua loga agaia e kelekele he tau mena kai ne fakatumau e magafaoa ha Apelu ke momoui. Ti nakai fakamalaia e tau manu, putoia e tau manu lele mo e tau ika; po ke tau mouga, tau namo, tau vailele, mo e tau tahi; po ke lagi, tau aolū, laā, mahina, mo e tau fetū. Ko e tau mena oti ne onoono a Apelu ki ai, ne kitia e ia e lahi he fakaalofa, pulotu, mo e mitaki ha Iehova ko e Atua, ko ia ne tufuga e tau mena oti kana. (Roma 1:20) Ko e manamanatu fakahokulo mo e loto fakaaue ke he tau mena ia ne fakamalolō e tua haana.

Ne fai magaaho mooli a Apelu ke manamanatu fakalahi ke he tau mena fakaagaaga. Manamanatu ki a ia he leveki e fuifui mamoe haana. Ko e moui he leveki mamoe ne lahi e fano hui. Ne takitaki e ia e tau manu totonu ke he tau mouga, puhala he tau matiketike, ke he taha faahi he tau vailele​​—he kumi ai e tau  motie ne lanu uhiuhi, ko e tau luo ne puke he vai, ko e tau matakavi mitaki ke okioki ai. He tau mena momoui oti he Atua, ko e tau mamoe ne tuga kua lolelole lahi, liga kua tufuga ke lata ke fai tagata ke takitaki mo e puipui ai. Kitia nakai e Apelu e lata foki haana ke fai takitakiaga, puipuiaga, mo e levekiaga mai he Taha kua mua atu e pulotu mo e mua atu e malolō ke he ha tagata? Nakai fakauaua ne fakakite e ia loga e tau manatu pihia ke he liogi, ti ko e fua ne matutaki e tua haana ke tupu.

Tau maveheaga ha Iehova.

Ko Atamu mo Eva ne liga tala age ke he tau tama taane ha laua e tau mena tutupu he kaina ko Etena ne takitaki ke he ha laua a vega kehe. Ti loga e mena ne manamanatu fakahokulo ki ai a Apelu.

Ne pehē a Iehova ko e kelekele to fakamalaia ai. Liga kitia mitaki e Apelu e mahukihuki mo e talatala ne fakamooli he tau kupu ia. Ne talahau tuai foki e Iehova to matematekelea a Eva he fatu mo e mamahi fanau. He fanau e tau lafu ha Apelu, ne iloa tonu e ia kua fakamooli foki e tau kupu ia. Na kitia tuai e Iehova to logona hifo a Eva ke he manako nakai lagotatai haana ke he fakaalofa mo e levekiaga he taane haana mo e to pule lahi a Atamu ki a ia. Ne kitia e Apelu e fakamooliaga momoko ne tupu i mua haana. He tau mena oti, ne kitia e Apelu e mauokafua katoatoa he tau kupu ha Iehova. Ti ha ha ia Apelu e tau kakano mauokafua he tua ke he maveheaga he Atua hagaao ke he “tega” ka fakahako e tau hepehepe he taha aho ne kamata i Etena.​​—Kenese 3:15-19.

Tau fekafekau ha Iehova.

Ne nakai fai fakafifitakiaga mitaki a Apelu ne moua he magafaoa he tagata, ka e nakai ni ko e tau tagata e tau mena momoui iloilo he lalolagi he magahala ia. Ko e mogo ne vega kehe a Atamu mo Eva mai he kaina, ne eketaha a Iehova ke nakai liliu a laua po ke fanau ha laua ke huhū atu ke he Parataiso ia he lalolagi. Ke puipui e gutuhala ia, ne tuku e Iehova e tau kerupi​​—ko e tau agelu tokoluga haana​​—fakalataha mo e pelu puhopuho ne tafeliuaki tumau.​​—Kenese 3:24.

Manamanatu la he kitia e Apelu e tau kerupi ia he mogo ne tama tote a ia. He fakafaliu e tau tino ha lautolu, ne kitia mooli ai e malolō lahi ha lautolu. Ti ko e “pelu” ia ne puhopuho tumau, ne tafeliuaki tumau, ti fakakite foki e ofoofogia. He lahi hake a Apelu, moua nakai e ia e tau kerupi kua mateafu mo e o kehe he matagahua ha lautolu? Nakai. He aho mo e pō, he taha tau ke he taha tau, hogofulu tau ke he taha hogofulu tau, ko e tau mena momoui iloilo mo e malolō ia ne nonofo tumau he matakavi ia ni. Ti fakaako e Apelu kua ha ha ia Iehova ko e Atua e tau fekafekau tututonu mo e mauokafua. He tau kerupi ia, ne kitia e Apelu e mahani fakamooli mo e omaoma ki a Iehova ne nakai kitia e ia he magafaoa ni haana. Fakamalolō mooli he fakafifitakiaga fakaagelu ia e tua haana.

He manamanatu fakahokulo ke he tau mena oti ia ne fakakite e Iehova hagaao ki a ia he puhala he tufugatia, tau maveheaga faka-Atua, mo e tau fakafifitakiaga he tau fekafekau Haana, ne moua e Apelu ko e tua haana kua tupu lahi mahaki. Ko e fakafifitakiaga haana ne vagahau mai ki a tautolu, pihia nakai? Mua atu ke he tau fuata, ne liga mafanatia ke iloa kua maeke ia lautolu ke feaki e tua mooli ia Iehova ko e Atua, pete ne tau mena ne taute he tau tagata he magafaoa ha lautolu. Mo e ofoofogia he tufugatia ne takatakai viko ia tautolu mo e ko e Tohi Tapu katoa ha ha ia tautolu, ti pihia mo e tau fakafifitakaiaga he tua he tau tagata tokologa, lahi e fakavēaga ke atihake e tua ha tautolu he vahā nei.

He tupu e tua ha Apelu ki a Iehova, ne manako a ia ke moua e puhala ke fakakite e tua ia ke he gahua. Ka e, ko e heigoa e mena ka foaki he tagata fakateaga ke he Tufuga he lagi mo e lalolagi katoatoa? Nakai lata mooli e Atua ke moua ha mena fakaalofa po ke lagomatai mai he tau tagata. Nakai leva, ne maama e Apelu e kupu mooli ne mua ue atu: Kaeke​​—mo e logonaaga hako​​—ne foaki noa e ia ki a Iehova e mitaki katoatoa ne ha ha ia ia, to fakafiafia he mena ia haana Matua he lagi.

Ti mautauteute a Apelu ke foaki falu mamoe mai he fuifui mamoe haana. Ne fifili e ia e mamoe ne mitaki lahi mahaki, ko e uluaki, ti poa e ia e vala ne tuga kua mua atu e mitaki. He magaaho taha, ne kumi foki e Kaino e monuina mo e taliaaga he Atua, he mautauteute e poa mai he haana a tau fua he fonua. Ka ko e  tau logonaaga haana ne nakai tuga ha Apelu. Ne kitia maaliali e kehekeheaga he mogo ne taute he lafu e tau poa ha laua.

Ko e tau tama taane tokoua ha Atamu ne liga fakaaoga e tau fatapoa mo e afi ma e tau poa ha laua, liga ke he mena ne kitia he tau kerupi, ko e tau hukui momoui ni ha Iehova ke he lalolagi he mogoia. Ne tali atu a Iehova! Totou e tautolu: “Kua kitekite mai a Iehova kia Apelu, katoa mo e hana poa.” (Kenese 4:4) Ko e puhala ne fakakite e taliaaga he Atua, ne nakai talahau he tala. Ka ko e ha ne talia e ia ha Apelu?

Ko e poa ni kia hokoia? Ne foaki mooli e Apelu e poa ko e mena moui ne fafagu, he liligi e toto uho. Mailoga nakai e Apelu e aoga lahi he poa pihia? Loga e senetenari he mole e vahā ha Apelu, fakaaoga he Atua e poa he punua mamoe nakai fai kelea ke fakatino e poa he Tama mitaki katoatoa ni Haana, “ko e Punua mamoe he Atua,” ka liligi e toto nakai agahala. (Ioane 1:29; Esoto 12:5-7) Ka e, lahi he mena ia ne liga molea atu ke he iloilo po ke maamaaga ha Apelu.

Mena ni anei ne iloa tonu e tautolu: Na foaki e Apelu e poa mitaki lahi mahaki haana. Ne fiafia e onoonoaga ha Iehova ke he poa ti pihia ki a ia ne foaki. He omoomoi he fakaalofa ma Iehova mo e tua mooli ki a ia, ne gahua a Apelu.

Nakai pihia a Kaino. “Ko Kaino mo e hana poa, kua nakai kitekite a ia [Iehova] ki ai.” (Kenese 4:5) Nakai he kelea e poa ha Kaino; ha kua fakaatā he Fakatufono he Atua e poa he tau fua he fonua ne moua mai he kelekele. (Levitika 6:14, 15) Ka e pehē e Tohi Tapu hagaao ki a Kaino “kua kelea hana tau mahani.” (1 Ioane 3:12) Tuga ni e tokologa he vahā nei, ne liga manatu a Kaino ko e fakakite teao e fakamooliaga nakai mai he loto ke he Atua koenaia. Ko e nakai lahi he tua po ke fakaalofa mooli haana ki a Iehova kua mafiti ke kitia he tau gahua haana.He mogo ne kitia e Kaino kua nakai talia e Iehova a ia, eketaha nakai a ia ke fakaako mai he fakafifitakiaga ha Apelu? Nakai. Ne puke a ia he vihiatia ke he tehina haana. Kitia e Iehova e mena ne tupu he loto ha Kaino ti fakakakano fakatekiteki mo ia. Ne hataki e ia a Kaino ko e puhala haana ne takitaki ke he agahala kelea lahi, ti foaki e Ia e amaamanakiaga he “fiafia” ane mai ni hiki e Kaino e tau puhala haana.​​—Kenese 4:6, 7.

Ne fakaheu e Kaino e hatakiaga he Atua. Ka e uiina e ia e tehina tote tua fakamooli haana ke ō mo ia ke he fonua. Ne oho atu a Kaino ki a Apelu ti kelipopo a ia. (Kenese 4:8) He puhala ia, ne eke a Apelu mo tagata fakamua ne kelipopo he lotu, ko e matulo fakamua. Ne mate a ia, ka e nakaila oti e tala haana.

He puhala fakatai, ne tagi e toto ha Apelu ki a Iehova ko e Atua ma e taui, po ke fakafili tonu. Ti kitia he Atua e fakafili tonu kua taute, he fakahala a Kaino ma e mahani kelea ha ko e kolokolovao haana. (Kenese 4:9-12) Mua atu e aoga, ne tutala e fakamauaga he tua ha Apelu ki a tautolu he vahā nei. Ko e loa he moui haana​​—liga kavi ke he taha e senetenari​​—kua kū ma e tau tagata he magahala ia, ka e fakaaoga fakamitaki e Apelu e moui haana he lalolagi. Ne mate a ia mo e iloa kua ofania mo e talia a ia he haana Matua he lagi ko Iehova. (Heperu 11:4) Maeke ia tautolu ke mauokafua mogoia kua haohao mitaki a ia ke he manamanatuaga nakai fai fakakaupāaga ha Iehova, he fakatali ke liu tu mai ke he moui he lalolagi parataiso. (Ioane 5:28, 29) To feleveia nakai e koe a ia i ai? Liga to feleveia e koe ka eketaha a koe ke fanogonogo he tutala a Apelu mo e fifitaki haana a tua ofoofogia.