Joachim Barrandes „vorstelijke gift”

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN TSJECHIË

„EEN werkelijk vorstelijke gift, een bijzonder groot eerbetoon jegens de Tsjechische natie!” Aldus beschreef een journalist de erfenis die het Tsjechisch Nationaal Museum had ontvangen van Joachim Barrande, de beroemde negentiende-eeuwse paleontoloog. Barrandes „vorstelijke gift” aan het Tsjechische volk bestond uit een belangrijke collectie van meer dan 1200 kisten vol fossielen, die hij in de loop van tientallen jaren had verzameld, onderzocht en geclassificeerd. Nu wordt u misschien niet direct enthousiast over een verzameling oude fossielen, maar voor paleontologen is Barrandes geschenk veel meer waard dan een schatvondst goud en zilver!

Een paleontoloog is een wetenschapper die fossiele overblijfselen gebruikt om het leven in vroegere geologische perioden te bestuderen. De paleontologie is een betrekkelijk jonge wetenschap. Tijdens de Middeleeuwen werden fossielen afgedaan als „grillen van de natuur” of men dacht dat ze overblijfselen van draken waren. Maar in de achttiende eeuw begonnen mensen uit de hogere stand belangstelling te tonen voor het verzamelen van fossielen. In veel landen begonnen ook wetenschappers zich te interesseren voor het bestuderen van fossielen. Een van hen was Joachim Barrande. Wat weten wij over Barrande, en welke bijdrage heeft hij aan de paleontologie geleverd? En, als tijdgenoot van Charles Darwin, wat was Barrandes mening over Darwins evolutietheorie?

 Barrande verandert van carrière

Joachim Barrande werd in 1799 geboren in Saugues, een plaatsje in Zuid-Frankrijk. In Parijs studeerde hij bouwkunde, met als specialisatie wegen- en bruggenbouw. Tegelijkertijd volgde hij colleges in natuurwetenschappen. Al gauw bleek dat hij talent had op dat gebied. Nadat hij afgestudeerd was, ging Barrande aan de slag als ingenieur, maar toen hij werd opgemerkt door de koninklijke familie, werd hij gevraagd als privé-leraar voor de kleinzoon van koning Karel X. Het onderwerp — natuurwetenschappen. In 1830 werd ten gevolge van een revolutie in Frankrijk de koninklijke familie verbannen en ging uiteindelijk naar Bohemen. Barrande ging met hen mee. In Praag, de hoofdstad van Bohemen, ging Barrande weer als ingenieur aan de slag.

Als specialist in wegen- en bruggenbouw kreeg Barrande opdracht een topografische verkenning van het platteland rond Praag uit te voeren voor een spoorlijn voor paardentractie. Terwijl Barrande aan het werk ging, merkte hij op dat het gebied rijk aan fossielen was. Bij nadere beschouwing ontdekte hij tot zijn verbazing frappante gelijkenissen tussen de strata in Bohemen en de strata in Groot-Brittannië. Zijn passie voor de natuurwetenschappen werd weer aangewakkerd. Uiteindelijk hield Barrande helemaal op met ingenieurswerk en wijdde de volgende 44 jaar van zijn leven aan de studie van de paleontologie en de geologie.

Barrandes klaslokaal was het fossielrijke platteland van Centraal-Bohemen. Elke dag bracht nieuwe ontdekkingen van buitengewone schoonheid en verscheidenheid. In 1846 was hij zover dat hij de eerste resultaten van zijn onderzoek kon publiceren. In dit werk beschreef en classificeerde hij nieuwe soorten trilobieten, die ooit op de zeebodem hadden geleefd.

Barrande bleef fossielen verzamelen en bestuderen. Vervolgens publiceerde hij in 1852 het eerste deel van een monografie, of verhandeling, getiteld Système silurien du centre de la Bohême. * In Deel I werden de trilobieten besproken. Hierop volgden delen over schaaldieren, kraakbeenvissen, koppotigen, tweekleppigen en andere gefossiliseerde organismen. Hij heeft tijdens zijn leven 22 delen gepubliceerd waarin hij meer dan 3500 soorten gedetailleerd beschreven heeft. Het werk is een van de grootste monografieën op het gebied van de paleontologie.

Nauwgezet en gedisciplineerd

Barrande onderscheidde zich van andere onderzoekers door zijn werkwijze. Hij benaderde zijn werk als natuuronderzoeker met de discipline van een ingenieur. Als ontwerper zou hij geen genoegen nemen met onnauwkeurige berekeningen of tekeningen. Als paleontoloog streefde  hij naar een zeer hoge graad van precisie in zijn tekeningen, waarbij hij zich veel moeite getroostte om ervoor te zorgen dat ze tot in het kleinste detail nauwkeurig waren. Veel van de tekeningen in zijn monografie werden door hem persoonlijk bijgewerkt, hoewel de originelen door een professionele tekenaar gemaakt waren.

Barrandes nauwgezetheid was echter niet beperkt tot zijn tekeningen. Nadat elk deel van zijn monografie was gezet, controleerde hij zelf de tekst. Als hij niet tevreden was, stuurde hij de onbevredigende gedeelten terug om opnieuw gezet te worden. Barrande had als doelstelling dat elk werk dat hij publiceerde, zo nauwkeurig mogelijk zou zijn. Hij slaagde daar op bewonderenswaardige wijze in. Nu, bijna 150 jaar later, gebruiken onderzoekers zijn Système silurien nog steeds als naslagwerk.

En de evolutie?

Toen in 1859 Charles Darwins boek The Origin of Species werd gepubliceerd, volgden veel wetenschappers de trend om de evolutietheorie aan te hangen. Maar Barrande deed dit niet. Vanaf het begin verwierp hij de evolutietheorie omdat hij in het fossielenverslag niets aantrof dat hem van de juistheid van de theorie overtuigde. Barrande zei dat zijn werk ten doel had „de realiteit te weten te komen en niet om efemere theorieën op te stellen”. (Wij cursiveren.) Op het titelblad van elk deel van zijn Système silurien schreef hij dan ook als opdracht het motto: „C’est ce que j’ai vu” (Dit is wat ik heb gezien).

Barrande merkte op dat de lichamen van veel dieren in verschillende stadia van ontwikkeling waren. Hij trok echter correct de conclusie dat ze tot dezelfde soort behoorden maar in leeftijd verschilden. Hij zag geen bewijs dat de ene diersoort zich tot een andere had ontwikkeld. Barrandes filosofie samenvattend, zegt het boek Zkamenìlý svìt (Een versteende wereld): „Barrandes hele werk is . . . op feiten gebaseerd, en juist dat maakt het zo waardevol. In deze fase van fundamenteel onderzoek zijn speculatie, giswerk en ook algemeen getheoretiseer uitgesloten.”

Een nederig man schenkt een „vorstelijke gift”

Ondanks zijn grote succes werd Barrande er niet toe verlokt trots of oneerlijk te worden. Hoewel hij zich op zijn gemak voelde bij de intelligentsia van Europa en verscheidene talen sprak, bleef hij heel gewoon. Hij leerde Tsjechisch om dichter bij de mensen te staan. Dit hielp hem bij zijn werk omdat hij daardoor kon communiceren met de arbeiders in de steengroeven, die hem aan nieuwe exemplaren voor zijn verzameling hielpen.

Barrande was religieus en wat hij in de natuur aantrof versterkte zijn geloof in God. Hij noemde fossielen „medaillons van de eerste scheppingen”. Bovendien maakte hij in de inleiding tot zijn werk melding van de gevoelens die hem ertoe bewogen te blijven studeren: „Het is een gevoel van bewondering, voldoening en erkenning dat iemand vervult en bekoort wanneer hij een deel van de werken van de Schepper ontdekt of beschouwt.”

Bij zijn dood in 1883 liet Joachim Barrande buitengewoon waardevol wetenschappelijk materiaal achter. De nauwgezetheid waarmee hij zijn werk benaderde wordt door wetenschappers in de hele wereld naar waarde geschat. Vanwege Joachim Barrandes realistische, op feiten gebaseerde aanpak zijn hedendaagse onderzoekers nog steeds gebaat bij zijn zorgvuldig gedocumenteerde ontdekkingen. Uit wetenschappelijk standpunt bezien was het niet overdreven Barrandes erfenis „een werkelijk vorstelijke gift” te noemen.

[Voetnoot]

[Illustraties op blz. 12, 13]

Barrandes tekeningen van trilobieten (1852)

[Verantwoording]

Sketches: S laskavým svolením Národní knihovny v Praze

[Illustratieverantwoording op blz. 12]

Portrait: Z knihy Vývoj české přírodovědy, 1931