De Zwarte Dood — De gesel van middeleeuws Europa

Door Ontwaakt!-correspondent in Frankrijk

Het was 1347. De pest had al dood en verderf gezaaid in het Verre Oosten. Nu was de ziekte Europa’s oostgrens genaderd.

DE MONGOLEN belegerden Kaffa, de versterkte Genuese handelspost op de Krim, nu Feodosija genoemd. Omdat zij zelf echter gedecimeerd waren door de mysterieuze ziekte, staakten zij hun aanval. Voordat zij zich evenwel terugtrokken, ondernamen zij nog een laatste dodelijke actie. Met grote katapulten slingerden zij de nog warme lijken van pestslachtoffers over de stadsmuren. Toen enkele Genuese verdedigers zich later op hun galeien inscheepten en wegvluchtten uit de stad — waar inmiddels de pest heerste — verspreidden zij de ziekte in elke haven die zij aandeden.

Binnen een paar maanden waarde in heel Europa de dood rond. De pest verbreidde zich razendsnel naar Noord-Afrika, Italië, Spanje, Engeland, Frankrijk, Oostenrijk, Hongarije, Zwitserland, Duitsland, Scandinavië en de Baltische staten. In iets meer dan twee jaar werd ruim een kwart van de Europese bevolking, zo’n 25 miljoen personen, het slachtoffer van wat is aangeduid als de „meest meedogenloze demografische ramp die de mensheid bekend is” — de Zwarte Dood. *

De weg bereid voor een catastrofe

De tragedie van de Zwarte Dood omvatte meer dan alleen de ziekte zelf. Een aantal factoren heeft deze ramp verergerd, en één daarvan was godsdienstijver. Neem bijvoorbeeld de leer van het vagevuur. „Tegen het eind van de dertiende eeuw was [het geloof in] het vagevuur algemeen”, zegt de Franse historicus Jacques le Goff. Vroeg in de veertiende eeuw schreef Dante zijn invloedrijke werk De goddelijke comedie, dat levendige beschrijvingen van de hel en het vagevuur bevat. Er ontwikkelde zich aldus een religieus klimaat waarin de mensen geneigd waren de pest met een verbazingwekkende apathie en gelatenheid over zich te laten komen, omdat zij de ziekte als een straf van God zelf bezagen. Zoals wij zullen zien, vormde zo’n pessimistische denkwijze feitelijk een stimulans voor de verspreiding van de ziekte. „Niets had een effectievere voedingsbodem voor een pestilentie kunnen verschaffen”, zegt het boek The Black Death door Philip Ziegler.

Dan was er ook nog het probleem van de herhaalde misoogsten in Europa. De sterk toenemende bevolking van het vasteland was hierdoor ondervoed — slecht in staat om weerstand te bieden aan een ziekte.

De pest verspreidt zich

Volgens Guy de Chauliac, de privé-geneesheer van paus Clemens VI, waren twee vormen van  pest Europa binnengedrongen: de longpest en de builenpest. In zijn geschriften geeft hij een treffende beschrijving van deze kwalen: „De eerste heerste twee maanden en ging gepaard met voortdurende koorts en bloedspuwen, en binnen drie dagen stierf men eraan. Gedurende de rest van de periode heerste de tweede, ook met voortdurende koorts, maar daarbij nog uitwendige apostemata [abcessen] en negenogen, vooral onder de oksels en in de lies. Hieraan stierf men binnen vijf dagen.” De artsen waren niet bij machte de voortgang van de pest te stoppen.

Veel mensen vluchtten in paniek — en lieten duizenden geïnfecteerde personen in de steek. En onder degenen die als eersten vluchtten, bevonden zich rijke edelen en hoger opgeleiden. Hoewel enkele geestelijken eveneens wegvluchtten, hielden veel religieuze orden zich schuil in hun abdijen in de hoop zo aan besmetting te ontkomen.

Te midden van deze paniek riep de paus 1350 uit tot een Heilig Jaar. De pelgrims die een tocht naar Rome zouden maken, zou directe toegang tot het paradijs verleend worden zonder het vagevuur te hoeven ondergaan! Honderdduizenden pelgrims gaven gehoor aan de oproep — en verspreidden op hun reis de pest.

Vergeefse inspanningen

De pogingen om de Zwarte Dood onder controle te krijgen waren tevergeefs omdat niemand precies wist hoe de ziekte werd overgebracht. De meesten beseften dat contact met een pestlijder — of zelfs met zijn kleding — gevaarlijk was. Sommigen vreesden alleen al zijn starende blik! De inwoners van het Italiaanse Florence gaven echter hun katten en honden de schuld van de plaag. Zij doodden deze dieren, niet in het minst vermoedend dat zij hierdoor vrij spel gaven aan een beest dat juist een rol speelde bij het verspreiden van de besmetting — de rat.

Omdat de dodencijfers bleven stijgen, wendden sommigen zich tot God voor hulp. Mannen en vrouwen gaven alles wat zij bezaten aan de kerk, in de hoop dat God hen tegen ziekte zou beschermen — of hen op zijn minst zou belonen met hemels leven als zij zouden sterven. Dit bracht enorme rijkdommen in handen van de kerk. Geluksamuletten, afbeeldingen van Christus en talismannen waren ook populaire afweermiddelen. Anderen gingen voor genezing over tot bijgeloof, magie of pseudo-geneeskunde. Men beweerde dat parfums, azijn en speciale drankjes de ziekte konden afwenden. Een andere favoriete remedie was aderlaten. De geleerde heren van de medische faculteit van de Universiteit van Parijs schreven de pest zelfs toe aan de conjunctie van planeten! De valse verklaringen en „geneesmiddelen” waren echter van geen enkel nut om de voortgang van deze dodelijke plaag te stoppen.

Blijvende gevolgen

Binnen vijf jaar leek de Zwarte Dood eindelijk uitgewoed te zijn. Maar voor het eind van de eeuw zou de epidemie nog minstens vier keer terugkomen. De naweeën van de Zwarte Dood zijn daarom vergeleken met die van de Eerste Wereldoorlog. „Onder de moderne historici bestaat in principe geen onenigheid over het feit dat de komst van de endemische plaag diepgaande gevolgen had voor zowel de economie als de maatschappij na 1348”, zegt het in 1996 uitgegeven boek The Black Death in England. De pest roeide een groot deel van de bevolking uit en voor sommige gebieden duurde het eeuwen voordat ze er weer bovenop waren. Met een verminderde beroepsbevolking steeg uiteraard de prijs van arbeid. De eens rijke grondbezitters gingen bankroet en het feodale stelsel — een kenmerk van de Middeleeuwen — stortte in.

De pest vormde dus een stimulans tot politieke, religieuze en sociale verandering. Vóór de pest werd er door de intellectuele klasse in  Engeland over het algemeen Frans gesproken. De dood van een groot aantal leraren Frans droeg er echter toe bij dat in Groot-Brittannië het Engels overwicht kreeg op het Frans. Er kwamen ook veranderingen op religieus gebied. Zoals de Franse historica Jacqueline Brossollet opmerkt, zorgde het gebrek aan kandidaten voor het priesterambt ervoor dat „de Kerk maar al te vaak onwetende, onverschillige individuen rekruteerde”. Brossollet stelt dat „de decadentie in de [kerkelijke] onderwijs- en geloofscentra één van de oorzaken van de Reformatie was”.

De Zwarte Dood heeft beslist zijn stempel op de kunst gedrukt, aangezien de dood een algemeen artistiek thema werd. Het beroemde dodendansgenre, waarbij men gewoonlijk skeletten en lijken uitgebeeld ziet, werd een populaire allegorie voor de kracht van de dood. Door onzekere toekomstverwachtingen gooiden veel overlevenden van de pest alle remmen los. Aldus zonk de moraal tot weerzinwekkende diepten. Omdat de kerk in gebreke was gebleven de Zwarte Dood te voorkomen, „vond de middeleeuwse mens dat zijn kerk hem had verraden” (The Black Death). Sommige historici zeggen ook dat de sociale veranderingen, die vlak na de Zwarte Dood tot  stand kwamen, individualisme, ondernemerschap en toegenomen sociale en economische mobiliteit bewerkten — de voorlopers van het kapitalisme.

Ook spoorde de Zwarte Dood regeringen ertoe aan systemen voor het weghalen van vuilnis op te zetten. Nadat de plaag was uitgewoed, trof Venetië maatregelen om zijn straten schoon te maken. Koning Jan II van Frankrijk, bijgenaamd de Goede, verordende eveneens het schoonmaken van de straten als een middel om de dreiging van een epidemie tegen te gaan. De koning trof deze maatregel nadat hij gehoord had van een Griekse dokter uit de klassieke oudheid die Athene van een pestepidemie had gered door de straten te reinigen en schoon te spoelen. Veel middeleeuwse straten, die open riolen waren, werden eindelijk eens schoongemaakt.

Iets van vroeger?

Uiteindelijk isoleerde de Franse bacterioloog Alexandre Yersin in 1894 de bacterie die de Zwarte Dood veroorzaakt. De bacterie werd naar hem vernoemd: Yersinia pestis. Vier jaar later ontdekte een andere Fransman, Paul-Louis Simond, de rol van de vlo (die knaagdieren bij zich hebben) bij het overbrengen van de ziekte. Spoedig werd er een vaccin ontwikkeld dat een beperkt succes had.

Is de pest iets van vroeger? Beslist niet. In de winter van 1910 stierven ongeveer 50.000 mensen in Mantsjoerije aan de pest. En elk jaar registreert de Wereldgezondheidsorganisatie duizenden nieuwe gevallen — het aantal blijft stijgen. Er zijn ook nieuwe bacteriestammen van de ziekte ontdekt — stammen die resistent zijn tegen behandeling. Ja, als er niet de hand wordt gehouden aan fundamentele hygiënische maatstaven, blijft de pest een gevaar voor de mensheid vormen. Het boek Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon (Waarom de pest? De rat, de vlo en de buil), onder redactie van Jacqueline Brossollet en Henri Mollaret, concludeert daarom dat „de pest allesbehalve een ziekte van het oude Europa van de Middeleeuwen is — helaas is ze misschien wel een ziekte van de toekomst”.

[Voetnoot]

[Inzet op blz. 23]

Mannen en vrouwen gaven alles wat zij bezaten aan de kerk, in de hoop dat God hen tegen ziekte zou beschermen

[Kader/Illustratie op blz. 24]

De sekte der flagellanten

Omdat men de pest als een straf van God bezag, probeerden sommigen Gods woede te doen bekoelen door zelfkastijding of flagellatie. De broederschap der flagellanten, met ooit naar verluidt wel 800.000 leden, bereikte haar hoogtepunt in populariteit gedurende de Zwarte Dood. Het was tegen de regels van de sekte om met vrouwen te spreken, zich te wassen of schone kleding aan te trekken. Twee keer per dag geselden zij zich in het openbaar.

„Flagellatie was een van de weinige uitlaatkleppen die beschikbaar waren voor een bevolking die door vrees overmand was”, zegt het boek Medieval Heresy. De geselbroeders speelden ook een belangrijke rol in het aan de kaak stellen van de hiërarchie van de kerk en het ondermijnen van het lucratieve kerkelijke gebruik om absolutie te verlenen. Het wekt dus weinig verbazing dat de paus in 1349 de sekte veroordeelde. Uiteindelijk verloor de beweging echter vanzelf aan betekenis toen de Zwarte Dood voorbij was.

[Illustratie]

De flagellanten trachtten God gunstig te stemmen

[Verantwoording]

© Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Illustratie op blz. 25]

De pest in de Franse stad Marseille

[Verantwoording]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Illustratie op blz. 25]

Alexandre Yersin isoleerde de bacterie die de pest veroorzaakt

[Verantwoording]

Culver Pictures