Het theater van Epidaurus — De tand des tijds doorstaan

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN GRIEKENLAND

BENT u een theaterliefhebber? Kunt u smakelijk lachen om een komedie? Raakt u in vervoering door een toneelstuk dat uw emoties beroert of u inzicht in de menselijke natuur geeft? Dan zult u het misschien interessant vinden iets over het theater van Epidaurus aan de weet te komen. Het is nauw verbonden met het ontstaan van het toneel in het oude Griekenland.

De Griekse aardrijkskundige Pausanias uit de tweede eeuw schreef dat in Epidaurus ’het opmerkelijkste theater van de oude wereld staat. Hoewel de Romeinse theaters weelderiger en vorstelijker zijn, kan geen enkele architect concurreren met de schoonheid en harmonie van het theater in Epidaurus.’

Het best bewaard gebleven

Ongeveer zestig kilometer ten zuiden van de Griekse stad Korinthe ligt het dorpje Epidaurus. Zo’n 2500 jaar geleden was het een belangrijk commercieel en religieus centrum.

In latere tijden deden de glooiende heuvels, de bebouwde akkers en de aangeplante olijfbomen niet vermoeden dat daar ooit een groot theater was geweest. Maar Panagís Kavadías, een vooraanstaand Grieks archeoloog uit de negentiende eeuw, was er zeker van dat die heuvels een goedbewaard geheim verborgen. Zijn nieuwsgierigheid was gewekt door de hiervoor aangehaalde beschrijving van Pausanias en hij was ervan overtuigd dat hij onder dit alledaagse landschap een prachtig theater zou ontdekken. En dat gebeurde ook, in de lente van 1881.

Na zes jaar hard werk had Kavadías een imposant theater blootgelegd dat vrijwel geheel intact was. Volgens archeologen werd dit theater rond 330 voor onze jaartelling gebouwd door Polycletus de Jonge, een voortreffelijk  beeldhouwer en architect uit de naburige stad Argos. De hedendaagse architect Mános Perrákis geeft de heersende opvatting van onderzoekers weer wanneer hij Epidaurus „het beroemdste en best bewaard gebleven Griekse theater” noemt.

De ontdekking van het theater in Epidaurus was van belang voor zowel de archeologie als de architectuur. Hoewel de meeste overgebleven oude theaters gedeeltelijk verwoest of inmiddels herbouwd zijn, heeft het theater in Epidaurus ongeschonden de tand des tijds doorstaan omdat het met een ruim zes meter dikke laag aarde bedekt was.

Bezoekers kunnen nu nog steeds precies de indeling van het theater onderscheiden. De orchestra — een vlak, rond gedeelte dat voor dansers en koren werd gebruikt — is omgeven door een smalle strook marmer. De vloer bestaat uit aangestampte aarde en er staat een altaar in het midden. Achter de orchestra staat de scaena, waarvan alleen de fundering is overgebleven. Aanvankelijk speelden de acteurs in de orchestra en bestonden de decors uit beschilderde panelen op draaibare driezijdige borden die aan de rand van de orchestra werden opgesteld. Later lieten de acteurs de orchestra aan het koor over en gingen op de vloer van de scaena zelf spelen. De muren van de scaena gingen toen als decors dienen.

Oorspronkelijk telde het theater in Epidaurus 6000 zitplaatsen. In de tweede eeuw voor onze jaartelling werd het bovenste gedeelte met 21 rijen uitgebreid, waardoor het totaal op meer dan 13.000 zitplaatsen kwam. De voorste zitplaatsen waren bestemd voor hoogwaardigheidsbekleders en verschilden van de rest doordat ze van roodachtig steen waren gemaakt en een rugleuning hadden.

Een akoestisch wonder

Het theater van Epidaurus is beroemd om zijn uitstekende akoestiek. „Het geringste geluid — een diepe zucht of het scheuren van een stukje papier — kan zelfs op de bovenste rij duidelijk gehoord worden”, zegt S. E. E. Iakovídis, hoogleraar in de archeologie.

Veel toeristen vinden het leuk om bij een bezoek aan dit theater in het midden van de orchestra te staan en een gedicht voor te dragen, een liedje te zingen, of zelfs te fluisteren naar hun vrienden die helemaal op de bovenste rij zitten. Zij zijn onder de indruk van de buitengewone manier waarop het geluid naar elke hoek van dit grote auditorium wordt overgebracht.

De voortreffelijke akoestiek van het theater in Epidaurus wordt toegeschreven aan de amfitheatersgewijze, halfronde vorm. Dit doet ons eraan denken dat Jezus grote menigten toesprak in natuurlijke amfitheaters — vaak hellingen van heuvels — zodat iedereen hem duidelijk kon horen. — Mattheüs 5:1, 2; 13:1, 2.

Doordat in Epidaurus de rijen zitplaatsen bovendien erg steil oplopen, is de afstand tussen het toneel en de bovenste rijen niet zo groot. Wanneer de geluidsgolven de bovenste rijen bereiken, zijn ze nog maar nauwelijks afgezwakt.

Nog iets dat tot de goede akoestiek bijdraagt, is de juiste afstand tussen de rijen. Hierdoor kan het geluid in alle richtingen worden verstrooid met dezelfde sterkte en helderheid. Andere factoren zijn onder meer de weerkaatsing van het geluid vanaf het harde oppervlak van de orchestra en de rijen zitplaatsen, de goede kwaliteit van het gebruikte marmer, het stille landschap en de constante bries die van de orchestra naar de toeschouwers waait.

Het theater — De bakermat van het toneel

Omdat de oude Grieken theaters zoals dit in Epidaurus met heel veel zorg en vaardigheid bouwden, kon het publiek de toneelopvoeringen met gemak zien en horen. Het toneel ontstond  uit vruchtbaarheidsfeesten ter viering van de oogsten en ook uit denkbeelden over de dood en de vernieuwing van het leven. Zulke orgieachtige feesten vereerden Dionysius, de mythische god van de wijn en de vruchtbaarheid. In deze opvoeringen werden niet alleen mythische goden vereerd, maar er werd vaak ook een verhaal verteld. Er ontwikkelden zich drie belangrijke vormen van verhalen vertellen: tragedie, komedie en satire. De stadsbestuurders zagen in hoe populair die gebeurtenissen waren en gaven er hun steun aan om op die manier grotere politieke macht te krijgen.

De invloed van de Dionysische vieringen op het toneel nam op den duur af en de orgieachtige schouwspelen overheersten niet langer. Beroemde toneelschrijvers uit de vijfde eeuw voor onze jaartelling, zoals Aeschylus, Sophocles, en Euripides, wendden zich in hun speurtocht naar nieuwe thema’s voor hun toneelstukken tot de Griekse geschiedenis en mythologie. Door de groeiende en wijdverspreide populariteit van het toneel ontstond de behoefte aan grote theaters, zoals dat in Epidaurus. En omdat het publiek elk woord moest kunnen horen — de toneelstukken bevatten vaak subtiele woordspelingen en gevatte opmerkingen — was voor de bouw van theaters grote zorg en kundigheid vereist.

Voor elk toneelstuk waren een koor (meestal tien tot vijftien personen) en acteurs (nooit meer dan drie sprekende rollen per scène) nodig. De acteurs noemde men hu·poʹkri·tai: degenen die het koor antwoorden. Na verloop van tijd begon deze term in overdrachtelijke zin gebruikt te worden voor iemand die bedriegt of veinst. In het Evangelie van Mattheüs wordt dit woord gebruikt als omschrijving voor de huichelachtige schriftgeleerden en Farizeeën in Jezus’ tijd. — Mattheüs 23:13.

Oude stukken weer opgevoerd in Epidaurus

In Griekenland worden in Epidaurus en elders oude toneelstukken weer opgevoerd. Tot het begin van de twintigste eeuw dienden oude Griekse toneelstukken, vooral tragedies, slechts als onderwerp voor wetenschappelijke studies. Maar vanaf 1932, toen het Nationaal Theater van Griekenland werd opgericht, zijn de werken van oude toneelschrijvers in het Nieuw-Grieks vertaald.

Sinds 1954 is het Epidauria-theaterfestival een jaarlijks terugkerend evenement geworden. Elke zomer ontvangt het theater in Epidaurus veel Griekse en buitenlandse theatergezelschappen, die oude stukken opvoeren. Duizenden toeristen en theaterliefhebbers komen hiernaartoe om hedendaagse opvoeringen bij te wonen van stukken die bijna 2500 jaar geleden geschreven zijn.

Ook u wordt uitgenodigd om bij uw volgende bezoek aan Griekenland naar Epidaurus te komen. Wanneer u het indrukwekkende theater eenmaal hebt gezien, zult u misschien tot dezelfde conclusie komen als Pausanias: ’Geen enkele architect kan concurreren met de schoonheid en harmonie van het theater in Epidaurus.’

[Kader op blz. 13]

Het theater en de vroege christenen

„Wij zijn een theaterschouwspel geworden voor de wereld en voor engelen en voor mensen”, schreef de apostel Paulus aan de Korinthische christenen, die in de buurt van Epidaurus woonden (1 Korinthiërs 4:9; Hebreeën 10:33). Doordat zij vervolgd en tot schande gemaakt werden, was het alsof zij in een theater voor een universeel publiek tentoongesteld werden. In Paulus’ tijd waren theaterstukken een populaire vorm van ontspanning. Maar de eerste christenen werden gewaarschuwd voor de immoraliteit en gewelddadigheid die in de theateruitvoeringen van die tijd vaak werden uitgebeeld (Efeziërs 5:3-5). Soms werden de christenen zelf onder dwang naar de theaters of arena’s van het Romeinse Rijk gevoerd om als vermaak te dienen of zelfs voor de wilde dieren geworpen te worden.

[Illustraties op blz. 12]

Sophocles

Aeschylus

Euripides

[Verantwoording]

Greek dramatists: Museo Capitolini, Roma

[Illustratieverantwoording op blz. 11]

Courtesy GNTO