Antarctica —  Een continent in de problemen

ALS astronauten vanuit de ruimte naar de aarde kijken, zo zegt het boek Antarctica: The Last Continent, is de ijskap van Antarctica het meest opvallende kenmerk van onze wereldbol. Ze „straalt licht uit als een grote witte lantaarn aan de onderkant van de wereld”, aldus de astronauten.

Met zo’n dertig miljoen kubieke kilometer ijs is Antarctica een ijsmachine van continentale proporties. De sneeuw die op het continent valt pakt zich samen, waardoor zich ijs vormt. De zwaartekracht dwingt het ijs langzaam richting kust te stromen, en daar glijdt het de zee in en vormt enorme ijsplateaus. — Zie het kader op bladzijde 18.

Slinkende ijsplateaus

De laatste jaren echter zijn een aantal ijsplateaus, of ’ice shelves’, door versneld afsmelten in omvang afgenomen, en sommige zijn helemaal verdwenen. Volgens één rapport brak er in 1995 een stuk van ruim 1000 vierkante kilometer van de 1000 kilometer lange Larsen Ice Shelf af en viel in duizenden ijsbergen uiteen.

Het gebied dat tot dusver met slinkend ijs te maken heeft, is de Antarctic Peninsula. Als een verlengde van de Andes van Zuid-Amerika heeft dit S-vormige schiereiland de afgelopen vijftig jaar een temperatuurstijging van 2,5 graad Celsius ondergaan. Als gevolg hiervan kan men nu rond James Ross Island varen, dat eens door ijs was ingesloten. Het slinkende ijs heeft ook een plotselinge toename van de vegetatie veroorzaakt.

Omdat er alleen in de omgeving van de Antarctic Peninsula opmerkelijk veel ijs is gesmolten, zijn sommige wetenschappers er niet van overtuigd dat het een teken van mondiale opwarming is. Volgens een Noorse studie is echter ook het arctische ijs aan het slinken. (Omdat de noordpool niet op een landmassa ligt, is veel arctisch ijs zeeijs.) Volgens de studie passen al deze veranderingen in het bij een mondiale opwarming voorspelde patroon.

Maar Antarctica doet meer dan op temperatuurveranderingen reageren. Het continent wordt wel omschreven als „de essentiële motor die een groot deel van ons mondiale klimaat aandrijft”. Als dat zo is, dan kunnen de weerpatronen in de toekomst wellicht beïnvloed worden als het continent veranderingen blijft ondergaan.

Ondertussen heeft zich hoog boven Antarctica in de ozonlaag van de atmosfeer een gat gevormd dat twee keer zo groot is als Europa. Ozon, een vorm van zuurstof, beschermt de aarde tegen schadelijke ultraviolette straling die oogaandoeningen en huidkanker veroorzaakt. Vanwege de toegenomen straling moeten onderzoekers in Antarctica hun huid tegen de zon beschermen en een sneeuwbril of een zonnebril met een speciale reflecterende laag opzetten ter bescherming van hun ogen. Alleen de tijd zal leren in welke mate de dieren die Antarctica in bepaalde jaargetijden bewonen, beïnvloed worden.

Kwetsbaar continent — Voorzichtig betreden

Het bovenstaande kopje zou een passend welkom zijn voor mensen die Antarctica bezoeken. Hoe dat zo? Volgens de Australian Antarctic Division zijn er verschillende redenen voor. Ten eerste is het milieu zeer gevoelig voor verstoringen vanwege de eenvoudige ecologische verhoudingen in Antarctica. Ten tweede groeien de planten zo langzaam dat een voetafdruk in een laag mos tien jaar later misschien nog steeds zichtbaar is. Beschadigde of verzwakte planten zijn aan de genade van Antarctica’s harde winden overgeleverd, die hele plantengemeenschappen kunnen vernietigen. Ten derde zorgt de extreme kou ervoor dat het tientallen jaren kan duren voordat afvalproducten afbreken. Ten vierde kunnen mensen onopzettelijk micro-organismen meebrengen die vreemd zijn voor dit  geïsoleerde en dus kwetsbare continent. Ten slotte bezoeken toeristen en wetenschappers meestal de kuststroken — de gebieden die tevens het meest geschikt zijn voor dieren- en plantenleven. Omdat deze gebieden slechts zo’n twee procent van het hele gebied omvatten, is het makkelijk te begrijpen waarom Antarctica al snel overvol zou kunnen worden. Dit doet de vraag rijzen: Wie oefent er toezicht uit op dit reusachtige continent?

Wie regeert Antarctica?

Hoewel zeven landen een deel van Antarctica claimen, onderscheidt het continent als geheel zich als uniek omdat het geen machthebber en geen bevolking heeft. „Antarctica is het enige continent op aarde dat volledig geregeerd wordt door een internationale overeenkomst”, zegt de Australian Antarctic Division.

Deze overeenkomst, die het Antarcticaverdrag wordt genoemd, werd door twaalf regeringen ondertekend en trad op 23 juni 1961 in werking. Sindsdien is het aantal deelnemende landen uitgegroeid tot boven de veertig. Het verdrag heeft als doel „in het belang van de hele mensheid te garanderen dat Antarctica voor altijd uitsluitend voor vreedzame doeleinden gebruikt zal worden en dat het niet het toneel of het voorwerp van internationale onenigheid zal worden”.

In januari 1998 trad het Environmental Protection Protocol (milieubeschermingsprotocol) van het Antarcticaverdrag in werking. Dit protocol verbiedt iedere vorm van mijnbouw en exploitatie van mineralen in Antarctica voor ten minste vijftig jaar. Het bestempelt het continent en de ervan afhankelijke mariene ecosystemen tevens tot een „natuurreservaat dat aan vrede en wetenschap gewijd is”. Militaire activiteiten, het testen van wapens en het dumpen van kernafval zijn verboden. Zelfs sledehonden worden niet toegestaan.

Het Antarcticaverdrag werd begroet als „een ongekend voorbeeld van internationale samenwerking”. Er zijn echter nog veel problemen die opgelost moeten worden, inclusief de soevereiniteitskwestie. Wie zal er bijvoorbeeld op de naleving van het verdrag toezien en hoe? En hoe zullen de lidstaten met de snelle groei van het toerisme omgaan — een potentiële bedreiging voor Antarctica’s kwetsbare ecologie? De laatste jaren hebben jaarlijks meer dan 7000 toeristen Antarctica per schip bezocht en men verwacht dat dit aantal binnen niet al te lange tijd zal verdubbelen.

In de toekomst kunnen er zich wellicht nog andere uitdagingen aandienen. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als wetenschappers waardevolle mineralen of olieafzettingen ontdekken? Zal het verdrag commerciële exploitatie en de vervuiling die daar vaak op volgt, kunnen voorkomen? Verdragen kunnen veranderd worden, en het Antarcticaverdrag vormt daar geen uitzondering op. Sterker nog, artikel 12 voorziet in de mogelijkheid dat het verdrag „te allen tijde bij unanieme overeenstemming van de betrokken partijen gewijzigd of aangepast kan worden”.

Natuurlijk kan geen enkel verdrag Antarctica tegen de afvalstoffen van de moderne geïndustrialiseerde wereld beschermen. Wat zou het jammer zijn als de prachtige „witte lantaarn” aan de onderkant van de aarde bevuild zou worden door de verstrekkende gevolgen van menselijke hebzucht en onwetendheid! Wie Antarctica schade berokkent, benadeelt de mensheid. Antarctica leert ons in ieder geval één ding, namelijk dat de hele aarde — net zoals het menselijk lichaam — een samenhangend systeem is, volmaakt geordend door de Schepper om zowel het leven in stand te houden als ons vreugde te geven.

[Kader/Illustratie op blz. 18]

WAT IS EEN IJSPLATEAU?

Hoog in het binnenland van Antarctica bewegen door vallende sneeuw gevormde ijsstromen zich naar beneden richting kust — sommige verplaatsen zich volgens recente, met behulp van radar gemaakte satellietbeelden wel 800 meter per jaar. Veel van deze ijsstromen vloeien net als zijrivieren samen en vormen zo enorme rivieren van ijs. Als ze de zee bereiken, blijven deze bevroren rivieren op het water drijven en vormen zo ijsplateaus, of ’ice shelves’, waarvan de Ross Ice Shelf (hier afgebeeld) de grootste is. Hij wordt door niet minder dan zeven ijsstromen of gletsjers gevoed, is zo groot als Frankrijk en op sommige plaatsen bijna een kilometer dik. *

Onder normale omstandigheden slinken ijsplateaus niet. Naarmate de gletsjers meer ijs aan het plateau toevoegen, wordt de buitenrand van het plateau verder de zee in geduwd, net zoals tandpasta uit een tube geperst wordt. Daar breken na verloop van tijd grote brokken af (een proces dat afkalven wordt genoemd) en deze brokken worden dan ijsbergen. Sommige ijsbergen zijn „wel 13.000 vierkante kilometer groot”, zegt The World Book Encyclopedia. Het afkalven heeft zich de afgelopen jaren echter versneld en de ijsplateaus zijn geslonken; sommige zijn zelfs helemaal verdwenen. Toch veroorzaakt dit geen stijging van de zeespiegel. Waarom niet? Omdat ijsplateaus al op het water drijven en zo hun eigen gewicht aan water verplaatsen. Maar als het ijs op het antarctische vasteland zou smelten, zou het zijn alsof men een reservoir van 30 miljoen kubieke kilometer in de zee zou leeggieten! De zeespiegel zou zo’n 65 meter stijgen!

[Voetnoot]

[Illustratie]

Grote brokken ijs breken van de Ross Ice Shelf af. Het ijsplateau verheft zich hier zo’n 60 meter boven zeeniveau

[Verantwoording]

Tui De Roy

[Illustratie op blz. 20]

Het jong van een Weddell-zeehond

[Verantwoording]

Photo: Commander John Bortniak, NOAA Corps