De intrigerende rotsgravures van Val Camonica

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ITALIË

AL DUIZENDEN jaren zijn ze een stil getuigenis van een oude levenswijze. Het zijn gestileerde, in steen gegraveerde figuren die een beeld geven van de jacht, de landbouw, oorlog en aanbidding. In het schilderachtige Val Camonica, een dal in de Noord-Italiaanse Alpen, wordt het rotsachtige landschap gesierd door honderdduizenden van zulke figuren.

Tegenwoordig zijn bij een bezoek aan Val Camonica de gravures in de schuine stralen van de ochtendzon nog steeds duidelijk zichtbaar. Maar door wie zijn ze gemaakt, en waarom?

De Camunni

Dit prachtige dal is naar zijn vroegere bewoners genoemd — de Camunni. Ze verschijnen voor het eerst in de geschiedenis in het jaar 16 voor onze jaartelling, toen ze door de Romeinen werden onderworpen en hun onafhankelijkheid verloren. Maar het maken van de gravures in Val Camonica begon vele eeuwen voor de komst van de Romeinse legioenen.

Bovendien komen deskundigen op grond van een analyse van wat deze gravures voorstellen — wapens, gebruiksvoorwerpen, huisdieren,  dorpsplattegronden — tot de conclusie dat de kunstenaars deel uitmaakten van een bevolking met een complexe economie. Ze hielden zich kennelijk met een groot aantal activiteiten bezig, zoals metallurgie, textielproductie, landbouw, veeteelt en handel.

Verreweg de meeste gravures werden tijdens het eerste millennium voor onze jaartelling gemaakt, hoewel een groot aantal veel ouder is. De Camunni schijnen tussen 1000 en 800 hun culturele hoogtepunt te hebben bereikt. Duizenden gravures uit deze periode geven details van hun dagelijks leven weer. Ze vertonen mensen die aan elkaar vastgebonden zijn en met speren gewapende mannen te paard, wat aan een gevangenneming doet denken. Er zijn ook afbeeldingen van hoefsmeden, trekpaarden, wagens, alsook gebouwen die door palen worden ondersteund.

Geïnspireerd door de bergen

Geleerden beschrijven de makers van deze afbeeldingen als ’kunstenaar-priesters’, mannen die door godsdienstige of mystieke invloeden werden gedreven. Ze hebben zich wellicht op een rustige plaats teruggetrokken, weg van de bevolkingscentra, om na te denken en te mediteren. Wat dit betreft werden de Camunni wellicht vooral geïnspireerd door op zijn minst twee buitengewone natuurverschijnselen die zich hier enkele dagen per jaar voordoen.

In het voor- en najaar komt de zon op achter de Pizzo Badile, een majestueuze berg die boven het dal uittorent. Op bepaalde dagen wordt het zonlicht vóór zonsopgang door de berg zo gebroken dat er een enorme schaduw, omgeven door heldere stralen, ontstaat die tegen een melkwitte lucht afsteekt. Dit tot de verbeelding sprekende schouwspel staat nog steeds bekend als de „geest van de berg”. En wanneer de zon ondergaat achter een smalle spleet in de Concarena, een berg aan de andere kant van het dal, schiet er enkele minuten lang een spectaculaire lichtstraal die de berg in tweeën lijkt te splijten omhoog in de donker wordende lucht, om dan weer langzaam te verdwijnen. Blijkbaar verleenden zulke destijds onverklaarbare gebeurtenissen deze plek in de ogen van de oude dalbewoners bovennatuurlijke eigenschappen.

Op de Pizzo Badile en in de onmiddellijke omgeving ervan zijn concentraties van gravures gevonden. Ze zijn gemaakt met werktuigen van steen, hoorn, been en ivoor. Soms schetste de kunstenaar hoofdlijnen met een puntig werktuig. De gravures variëren in diepte van bijna onzichtbare tekens in het rotsoppervlak tot groeven van enkele centimeters diep. Er zijn bewijzen dat de kunstenaars ook verschillende kleuren verf gebruikten, hoewel deze kleuren niet meer met het blote oog te zien zijn.

Gravures als een vorm van gebed

De Camunni zijn wellicht zonaanbidders geweest. Dit zou een verklaring kunnen vormen voor een van de steeds terugkerende thema’s in hun gravures — een met opgeheven armen biddende figuur voor een schijf, waarschijnlijk een symbool van de zon. Hoewel de archeoloog Ausilio Priuli „de cultus van de zonnegod” als de belangrijkste aanmerkt, maakt hij ook melding van „minder belangrijke culten”. Hij merkt op: „Processies, verzoeningsdansen, slachtoffers, rituele gevechten en gemeenschapsgebeden waren de gangbaarste, meest uitgebeelde, godsdienstige handelingen. Alleen al het maken van de gravures was een vorm van gebed.” Maar waarvoor werd er gebeden?

Volgens Emmanuel Anati, een deskundige op het gebied van prehistorische rotskunst, werd het maken van de gravures „beschouwd als een onderdeel van de activiteiten die onontbeerlijk waren voor het veilig stellen van het economisch en maatschappelijk welzijn van de groep en de vreedzame coëxistentie met occulte machten”. De Camunni hoopten blijkbaar de productiviteit van de velden te verhogen door afbeeldingen van het ploegen te maken, de rijkdom van weidegronden te vergroten door veeteelt uit te beelden, de macht over hun vijanden te krijgen door voorstellingen van de oorlog te maken, enzovoorts.

Val Camonica is op de Werelderfgoedlijst geplaatst en wordt dus door de UNESCO beschermd. Interessant is dat gegraveerde en beschilderde rotsen in minstens 120 landen te vinden zijn — in Afrika, Azië, Australië, Europa, Noord- en Zuid-Amerika en op talloze eilanden. Het is opmerkelijk dat bepaalde thema’s zich in rotskunst over de hele wereld herhalen. Ze vormen een bewijs van het natuurlijke verlangen van de mens om zich te uiten en op geestelijke krachten buiten hemzelf te vertrouwen.

[Illustraties op blz. 26]

Het zonlicht schijnt door een spleet in de Concarena

Val Camonica staat op de Werelderfgoedlijst

Rotsgravures die succes in de jacht moesten verzekeren

Een menselijke figuur die met opgeheven armen bidt

[Verantwoording]

Mount Concarena: Ausilio Priuli, “IL Mondo dei Camuni”; rock carvings and human figure: Parco nazionale delle incisioni rupestri: su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali. Ogni riproduzione è vietata