Zeezeilen met een schip van riet!

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN BOLIVIA

STEL dat u begint aan een lange zeereis van duizenden kilometers. U reist echter niet op een robuust oceaanschip dat van alle gemakken van een modern hotel is voorzien, maar op een op het oog fragiel zeilschip dat van riet is gemaakt en met touw bij elkaar is gebonden! Het schip mag dan misschien wel vijftig ton wegen, maar hoe geruststellend is dat wanneer u zich bijvoorbeeld midden op de Grote Oceaan bevindt, waar het door enorme golven wordt geteisterd?

Hoe verbazingwekkend het ook mag lijken, er is al een paar keer geprobeerd zo’n zeereis te maken. Hoewel veel van die reizen op een mislukking uitliepen, bewezen ze op zijn minst één ding — dat rieten schepen buitengewoon robuust zijn als we in aanmerking nemen van welk materiaal ze zijn gemaakt. Zou u willen zien hoe deze vaartuigen worden gemaakt? Gaat u dan eens met ons mee naar een scheepswerf die wereldberoemd is om de schepen die er worden vervaardigd.

Een bezoek aan het Titicacameer

Onze tocht brengt ons hoog in het Andesgebergte (Zuid-Amerika) bij het Titicacameer. Met een hoogte van 3810 meter is het Titicacameer het hoogste bevaarbare meer in de wereld. Wanneer we langs het meer rijden, passeren we rietgedekte lemen hutjes van de plaatselijke Aymarábevolking, van wie enkelen geschoolde bouwers van rieten schepen zijn. Als we naar de hutjes toe lopen, worden we begroet door twee vrouwen die prachtige, zware wollen stof weven die speciaal gemaakt wordt voor het leven op de koude Altiplano. De vrouwen stoppen met hun werk en stellen ons voor aan hun mannen.

Na ons hartelijk welkom te hebben geheten, nodigen de mannen ons uit om met hen mee te gaan in hun motorbootje naar de overkant van het meer. Terwijl we langs de oever varen, zien we grote stukken waar totora groeit. De stengels van deze rietplanten, die wel twee meter hoog kunnen worden, zijn nauwelijks dikker dan een potlood, buigzaam en volgens onze gidsen zeer waterbestendig. Al die kenmerken maken totora ideaal voor rieten schepen, zodat het Titicacameer mensen aantrekt die zo’n schip willen bouwen.

„Een aantal van onze schepen heeft duizenden kilometers over zee afgelegd”, vertellen onze Aymarágastheren ons met een trotse glimlach terwijl ze ons modellen en foto’s van hun werk laten zien. Hoe krijgen ze de schepen naar zee? Als de afmetingen van het schip het toelaten, wordt het in zijn geheel per vrachtwagen naar de kust van de Grote Oceaan gebracht. Lukt dat niet, dan nemen ze de grondstoffen mee naar de kust en bouwen het schip daar. De Aymaráscheepsbouwers is vanwege hun vaardigheden wel gevraagd om rieten schepen te bouwen in verre oorden als Marokko, Irak en Paaseiland — maar met het riet dat daar ter plekke groeit.

We horen dat een enkel schip uit vele tonnen riet kan bestaan, vooral als het een lange reis voor de boeg heeft. Hoezo? Omdat rietstengels geleidelijk van water doortrokken raken. Dus hoe langer de beoogde reis, hoe meer rietstengels men nodig heeft en hoe groter het schip moet zijn. Een schip dat bijvoorbeeld zo’n zeven ton weegt, zou ongeveer twee jaar moeten blijven  drijven. „Maar hoe kunnen schepen die voornamelijk van droge stengels worden gemaakt bestand zijn tegen het aanhoudende geweld van de open zee?”, vragen we.

Een kunstwerk van rietstengels, touwen en bamboe

De robuustheid van rieten schepen schuilt niet in de verborgen kracht van de grondstoffen zelf maar in de ingenieuze manier waarop die worden samengevoegd tot het eindproduct — een vaardigheid die van generatie op generatie wordt doorgegeven. Onze gids, met z’n poncho en z’n wollen muts met oorkleppen tegen de kou, toont ons een paar van die oude vaardigheden.

Hij legt uit dat de bouwers allereerst schoven rietstengels bijeenbinden tot bundels die net zo lang zijn als het geplande schip (zie foto 1 en 2). Vervolgens nemen ze een paar van die bundels om er twee heel dikke bundels van te maken die meer dan een meter in doorsnede kunnen zijn. Dan leggen ze deze twee bundels bij elkaar om er een dubbele scheepsromp van te maken — een buitengewoon zeewaardige constructie.

Tegelijkertijd plaatsen ze een derde, dunnere bundel deels tussen en deels onder de twee grotere. Dan worden de grotere bundels afzonderlijk aan de derde vastgebonden met behulp van een lang touw dat over de hele lengte van het schip om de twee bundels van verschillende afmeting wordt gewonden (zie foto 3). Maar liefst twaalf mannen sjorren het touw vast, waardoor de rietstengels stevig opeen worden geperst tot twee stijve rompen die nu bij elkaar zijn gebonden (zie foto 4). Het touw zit zelfs zo strak dat je niet eens een vinger tussen het touw en het riet kunt krijgen — een aspect van het ontwerp dat de waterbestendigheid van het schip vergroot.

Wanneer de romp is voltooid (zie foto 5), voegen de mannen er een kiel aan toe, stuurriemen, dubbele masten (elk in de vorm van een smalle, omgekeerde V waarvan de palen zich aan weerszijden van de twee rompen bevinden), zeilen en gewoonlijk dolboorden, die ook van riet gemaakt zijn. Ten slotte zetten ze er een bovenbouw van bamboe en palmbladeren op om de bemanning tegen de elementen te beschermen (zie foto 6). Het is verbazingwekkend dat het eindproduct geen enkel metalen onderdeel bevat.

Nadat het schip te water is gelaten, zetten de door touwen reeds strak omwonden rietstengels uit waardoor de romp nog steviger wordt. Het eindresultaat is beslist geen halfbakken scheepje maar een stevig vaartuig. Dat brengt ons op de belangrijke vraag: Wat proberen de mensen die tegenwoordig met deze primitieve schepen lange zeereizen maken te bewijzen?

De ontrafeling van het raadsel van de volksverhuizing

De rieten schepen van het Titicacameer vertonen een treffende gelijkenis met de halvemaanvormige rieten vaartuigen die staan afgebeeld in Egyptische kunst uit de oudheid. Enkele daarvan zien er zelfs stevig genoeg uit om zeewaardig te zijn. Zijn deze overeenkomsten toevallig of is er in vroeger tijden contact geweest tussen de twee volken? Hoewel het moeilijk is vast te stellen wanneer rieten schepen hun intrede in Zuid-Amerika hebben gedaan, zijn er aanwijzingen dat ze misschien dateren van voor de komst van de Spaanse veroveraars.

Het is begrijpelijk dat theorieën over volksverhuizingen voedsel hebben gegeven aan de discussie over de verhouding tussen de culturen van Zuid-Amerika, de Middellandse Zee en Polynesië — vooral gezien het feit dat ze ver bij elkaar vandaan liggen. „Er bestond een regelmatige handel tussen Peru en Panama”, zegt een hedendaagse ontdekkingsreiziger. „Waarom dan niet tussen Zuid-Amerika en Polynesië?”

De theorieën van de Noorse ontdekkingsreiziger Thor Heyerdahl hebben weinig ondersteuning gekregen. Het spreekt vanzelf dat zelfs als hedendaagse zeelieden laten zien dat de mensen in de oudheid met rieten schepen naar verre oorden kunnen zijn gevaren, net zoals Heyerdahl deed met zijn biezen schip de Ra II dat door Aymará werd gebouwd, het nog steeds de vraag blijft of ze dat ook daadwerkelijk hebben gedaan. Misschien zal de tijd meer licht werpen op dit boeiende mysterie. Hoe dan ook, het eenvoudige rieten schip laat zien dat er inderdaad met de meest eenvoudige grondstoffen een robuust vaartuig kan worden gebouwd.

[Illustraties op blz. 22]

Dwarsdoorsnede van de romp

Vóór het uitzetten

Na het uitzetten

Dolboorden en dek toegevoegd

[Verantwoording]

Source of sketches: Dominique Görlitz, www.abora2.com

 [Illustraties op blz. 23]

BOUW VAN EEN RIETEN SCHIP

[Verantwoording]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA

Steps 1, 2, 5, and 6: Tetsuo Mizutani (UNESCO); Step 4: Christian Maury/GAMMA

[Illustratieverantwoording op blz. 21]

Top: Tetsuo Mizutani (UNESCO)

[Illustratieverantwoording op blz. 22]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA