De fascinerende wereld der  wormen

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN AUSTRALIË

KONINGIN CLEOPATRA van Egypte verklaarde ze heilig. Aristoteles noemde ze de ingewanden van de aarde. Charles Darwin vond dat ze een belangrijke rol speelden in de geschiedenis van de aarde. Welk dier oogstte terecht de bewondering van die beroemde mensen? De nederige aardworm.

Zoals we zullen zien, verdienen wormen onze waardering. Ze mogen dan wel glibberig zijn en kronkelen, maar zelfs die voor ons misschien onaantrekkelijke eigenschappen kunnen een gevoel van ontzag oproepen als we de worm eenmaal wat beter leren kennen. We hoeven alleen maar te bukken en een kluit aarde om te keren of in een laag bladafval te porren en we zijn binnengetreden in de fascinerende wereld der wormen.

Eenvoudige hersenen maar verbazingwekkende gaven

Als we de aardworm eens wat nader bekijken, zien we dat zijn lichaam uit ringvormige segmenten bestaat die eruitzien als een rij miniatuurautobanden die strak aan elkaar zijn geregen. Elk segment beschikt over twee groepen spieren. Eén groep spieren, net onder de huid, vormt een ring rondom zijn lichaam. Onder deze laag zit de tweede groep die in de lengterichting van de worm loopt. De worm beweegt zich door die tegengestelde spiergroepen beurtelings uit te rekken en samen te trekken, waarbij hij segment na segment spant, in een ritmische golfbeweging die zich over zijn lichaam verplaatst.

Als je een aardworm op je hand legt, zal hij ongetwijfeld kronkelen en wriemelen. De worm reageert zo omdat zijn lichaam overdekt is met voelorgaantjes — op één segment alleen al 1900. Met die receptoren kan de worm voelen, proeven en licht waarnemen.

De worm verplaatst zich in de aarde met behulp van kleine uitsteeksels die borstelharen worden genoemd. Elk segment van de worm heeft een reeks borstelharen die min of meer functioneren als de riemen van een roeiboot. De worm duwt de borstelharen in de aarde, zet zich af en trekt de borstelharen vervolgens terug. Hij kan zowel vooruit als achteruit „peddelen” door telkens een reeks borstelharen te gebruiken of hij kan, wanneer hij wordt opgeschrikt, één uiteinde van zijn lichaam verankeren terwijl hij snel het andere einde terugtrekt. De atletische vaardigheden die hij bij het timen van die „peddelbewegingen” laat zien, zouden een olympische roeiploeg jaloers maken.

Als de staartsegmenten van een worm door een vogel worden afgebeten, groeien die er bij sommige wormsoorten gewoon weer aan — maar er zullen nooit méér segmenten aangroeien dan er verloren gingen. Het schijnt dat elk segment een minuscule elektrische lading opwekt en dat verloren gegane wormsegmenten aangroeien totdat de lading weer op een vastgesteld maximum is.

De duizenden voelorgaantjes en het ingewikkelde spierstelsel staan allemaal in verbinding met het hersenganglion (een zenuwknoop) dat zich in het kopsegment van de worm bevindt. Experimenten hebben aangetoond dat wormen naast fysieke gaven ook een beperkte geheugencapaciteit hebben en zelfs kunnen leren gevaar te ontwijken.

Waarom zijn ze zo glibberig?

De glibberige buitenkant van de worm, die velen zo vies vinden, zorgt er feitelijk voor dat het diertje kan ademen. De huid van de worm is poreus en de dicht onder de huid liggende bloedvaten nemen zuurstof op uit de lucht of uit zuurstofrijk water en geven koolzuur af. Maar die uitwisseling van gassen is alleen mogelijk als de huid vochtig is. Een worm die uitdroogt, zal langzaam stikken.

Hiertegenover staat dat als een worm tijdens hevige regenval in zijn gang vast komt te zitten, de zuurstofvoorraad in het water snel uitgeput zal raken. Dat is één reden waarom wormen na een stortbui boven de grond komen. Als ze hun gangen niet verlaten, zullen ze stikken.

Een planeet die krioelt van de productieve ploegers

Op onze planeet leven ruim 1800 soorten aardwormen. Ze zijn overal te vinden behalve in de droogste en de koudste gebieden van de aarde. Onder de savannen in Zuid-Afrika bevinden zich misschien slechts 70 wormen per vierkante meter grond, terwijl er in bosgrond in Canada misschien wel meer dan 700 wormen per vierkante meter zitten.

In Nieuw-Zeeland worden aardwormen ingedeeld in drie hoofdklassen. Tot de eerste klasse behoren wormen die zich snel voortplanten en verplaatsen en die in rottend organisch materiaal boven de grond leven. De tweede en meest voorkomende klasse bestaat uit wormen die zich horizontaal door de bovenste lagen van de grond bewegen. De derde klasse wormen doorboort de grond verticaal en kan misschien wel een paar jaar — een heel wormenleven — in één gang verblijven. Dit zijn de tarzans van de wormenwereld. Ze hebben krachtige kringspieren rond hun kop waarmee ze zich al kauwend in de grond een weg kunnen banen. Een van de grootste wormen ter wereld is te vinden in het zuiden van Australië. Deze reus kan wel anderhalve meter lang worden en een pond wegen.

Omdat wormen door het aardoppervlak heen zwoegen, fungeren ze als miniatuurploegers. Terwijl ze zich al etend een weg banen door mest,  aarde en rottende planten, produceren ze enorme hoeveelheden uitwerpselen, zogenaamde wormhoopjes. De wormen die onder de groene weiden van Engeland aan het werk zijn, produceren jaarlijks naar schatting zo’n 20 ton uitwerpselen per hectare. Nog indrukwekkender zijn de wormen die in de Nijlvallei leven. Die kunnen tot wel 2500 ton uitwerpselen per hectare uitscheiden. Grond die door wormen wordt bewerkt, raakt beter doorlucht, gaat meer water opnemen en wordt vruchtbaarder.

Wetenschappers hebben ontdekt dat het spijsverteringsstelsel van de worm voedingsstoffen omzet in een vorm die door planten kan worden opgenomen, dus wormhoopjes zitten boordevol plantenvoeding. Daar komt bij dat veel schadelijke micro-organismen die in rottende compost en planten worden aangetroffen, op hun weg door het darmkanaal van de worm onschadelijk worden gemaakt. Wormen reinigen dus al etend de grond. Ze zijn een ideale recyclingsmachine, want ze gedijen op afval terwijl ze voedzame stoffen produceren.

De toepassing van wormkracht

Het opmerkelijke recyclingsvermogen van de worm wordt aangewend in de afvalverwerkingsindustrie. Eén bedrijf in Australië maakt in diverse installaties voor afvalverwerking gebruik van in totaal 500 miljoen wormen. De wormen zijn gehuisvest in speciaal ontworpen bakken en krijgen een menu geserveerd van varkensmest of menselijke uitwerpselen, vermengd met versnipperd papierafval en ander organisch materiaal. Die wormen verorberen elke dag naar verhouding tussen de 50 en 100 procent van hun eigen lichaamsgewicht en produceren plantenvoedsel dat rijk aan voedingsstoffen is en alom wordt verkocht.

Onderzoeken hebben nog een mogelijk gebruik van wormen naar voren gebracht: als voedselbron. In wormen zitten dezelfde nuttige aminozuren als in rundvlees. Maar liefst 60 procent van hun droge gewicht bestaat uit eiwit en 10 procent uit vet, terwijl ze ook calcium en fosfor bevatten. In enkele landen zijn al mensen die aardwormpastei eten. In andere delen van de wereld worden aardwormen gebakken en zelfs rauw gegeten.

Hoewel wormen wel nooit tot de populairste dieren ter wereld zullen gaan behoren, zou een wereld zonder wormen er beslist heel anders uitzien. Laten we dus de volgende keer dat we een vredig landschap bewonderen eens een moment stilstaan bij het leger van wormen onder onze voeten dat druk bezig is met ploegen, bemesten en het in stand houden van die prachtige aanblik.

[Diagram/Illustraties op blz. 22]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

De anatomie van een aardworm

opperhuid

lengtespier

borstelhaarspier

borstelharen

kringspier

blaas

darmkanaal

zenuwstreng

[Verantwoording]

Lydekker

J. Soucie © BIODIDAC

[Illustratie op blz. 20]

Wormen „peddelen” met hun borstelharen door de aarde

[Illustratie op blz. 21]

Wormen bewerken de aarde waardoor die vruchtbaarder wordt

[Illustratie op blz. 21]

De reuzenregenworm, een bedreigde diersoort in Australië, kan wel 1,5 meter lang worden

[Verantwoording]

Courtesy Dr A. L. Yen

[Illustratie op blz. 22]

Wormen zetten afval om in voedzame plantenvoeding