Door insecten overgedragen ziekten — Een groeiend probleem

HET IS BEDTIJD in een Latijns-Amerikaanse woning. Een moeder stopt haar zoontje liefdevol in en wenst hem welterusten. Maar in het donker glipt een glanzende, zwarte kussende wants van nog geen 3 centimeter uit een spleet in het plafond boven het bed. Hij laat zich onopgemerkt op het gezicht van het slapende kind vallen en doorsteekt de zachte huid bijna onmerkbaar met zijn snuit. Terwijl de wants zich volzuigt met bloed, ontdoet hij zich ook van zijn van parasieten vergeven uitwerpselen. Zonder wakker te worden, krabt de jongen zich in zijn gezicht en wrijft zo de besmette uitwerpselen in het wondje.

Deze ene gebeurtenis is al voldoende om het kind de ziekte van Chagas te bezorgen. Binnen een paar weken krijgt hij hoge koorts en zwelt zijn lichaam op. Als hij blijft leven, kan het zijn dat de parasieten zich in zijn lichaam nestelen en zijn hart, zenuwen en inwendige weefsels binnendringen. Er kunnen wel tien tot twintig jaar verstrijken zonder dat zich symptomen voordoen. Maar dan kan hij problemen met zijn maag-darmkanaal of een hersenontsteking krijgen en ten slotte overlijden door hartfalen.

Dit gefictionaliseerde verslag geeft realistisch weer hoe mensen de ziekte van Chagas kunnen oplopen. In Latijns-Amerika lopen miljoenen mensen de kans deze kus des doods te krijgen.

De veelpotige metgezellen van de mens

„De meeste van de belangrijke koortsende ziekten bij de mens worden veroorzaakt door micro-organismen die door insecten worden overgebracht”, verklaart de Encyclopædia Britannica. De term „insect” wordt over het algemeen niet alleen gebruikt voor echte insecten — zespotige diertjes als vliegen, vlooien, muggen, luizen en torren — maar ook voor achtpotige diertjes als mijten en teken. Wetenschappers rangschikken die allemaal onder de grotere categorie der geleedpotigen, de grootste hoofdafdeling in het dierenrijk, waartoe op z’n minst een miljoen bekende soorten behoren.

Verreweg de meeste insecten zijn onschadelijk voor de mens, en sommige zijn heel erg nuttig. Zonder insecten zouden veel van de planten en bomen waarvan mens en dier afhankelijk zijn voor voedsel niet bestoven worden en geen vrucht dragen. Sommige insecten helpen bij de afvalverwerking. Veel insecten voeden zich uitsluitend met planten, terwijl er ook zijn die andere insecten eten.

Natuurlijk zijn er insecten die mens en dier irriteren met hun pijnlijke steken of gewoon door hun aanwezigheid in grote aantallen. Sommige verwoesten gewassen. Maar het ergst zijn de insecten die ziekte en dood verspreiden. Door insecten overgedragen ziekten „waren vanaf de zeventiende tot het begin van de twintigste eeuw voor meer ziekte en dood onder  de mensen verantwoordelijk dan alle andere oorzaken met elkaar”, verklaart Duane Gubler van het Amerikaanse Centrum voor Ziektebestrijding en Preventie.

Momenteel is ongeveer één op de zes mensen besmet met een door insecten overgebrachte ziekte. Dergelijke ziekten veroorzaken niet alleen menselijk lijden maar betekenen ook een zware financiële last, vooral voor ontwikkelingslanden — de landen met de minste financiële mogelijkheden. Eén enkele uitbraak kan al een heel kostbare zaak zijn. Naar verluidt heeft één zo’n incident in het westen van India in 1994 de plaatselijke en de wereldeconomie miljarden dollars gekost. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zullen de armste landen van de wereld pas in staat zijn economische vooruitgang te boeken als zulke gezondheidsproblemen onder controle zijn gebracht.

Hoe insecten ons ziek maken

Er zijn twee belangrijke manieren waarop insecten als vectoren oftewel overbrengers van ziekte dienen. De eerste is door mechanische overdracht. Net zoals mensen modder in huis kunnen brengen via hun vuile schoenen, „kunnen huisvliegen aan hun pootjes miljoenen micro-organismen hebben zitten die, als de doses groot genoeg zijn, ziekte kunnen veroorzaken”, zegt de Encyclopædia Britannica. Vliegen kunnen bijvoorbeeld een besmetting meenemen uit uitwerpselen en die overbrengen als ze neerstrijken op ons voedsel of ons drinken. Op die manier lopen mensen verzwakkende en dodelijke ziekten op als tyfus, dysenterie en zelfs cholera. Vliegen dragen ook bij tot de verspreiding van trachoom — de belangrijkste oorzaak van blindheid in de wereld. Trachoom kan blindheid teweegbrengen doordat het littekens veroorzaakt op het hoornvlies — het doorzichtige deel van het oog vóór de iris. Wereldwijd lijden zo’n 500 miljoen mensen aan die gesel.

Kakkerlakken, die gedijen in vuil, worden ook verdacht van de mechanische overdracht van ziekten. Bovendien brengen deskundigen een recente snelle toename van astma, vooral onder kinderen, in verband met kakkerlakallergieën. Neem nu bijvoorbeeld Ashley, een vijftienjarig meisje dat menige nacht in ademnood verkeert door haar astma. Als haar arts op het punt staat haar longen te beluisteren, valt er een kakkerlak uit Ashleys shirt en rent over de onderzoektafel.

Insecten als tussengastheer

Als insecten in hun lichaam virussen, bacteriën of parasieten huisvesten, kunnen ze op een tweede manier ziekte verspreiden, namelijk door die via een beet of anderszins over te brengen. Slechts een klein percentage insecten draagt op die manier ziekte op mensen over. Hoewel er bijvoorbeeld duizenden soorten muggen zijn, brengen alleen die van het geslacht Anopheles malaria over — de op één na dodelijkste overdraagbare ziekte ter wereld (na tuberculose).

Dat neemt niet weg dat andere muggen een groot aantal verschillende ziekten overbrengen. De WHO  bericht: „Van alle ziekte overdragende insecten vormt de mug de grootste bedreiging; ze verspreidt malaria, dengue en gele koorts, die met elkaar verantwoordelijk zijn voor enkele miljoenen doden en honderden miljoenen ziektegevallen per jaar.” Zeker 40 procent van de wereldbevolking loopt kans op malaria en zo’n 40 procent op dengue. In veel gebieden kan iemand beide oplopen.

Natuurlijk zijn muggen niet de enige insecten die zo als tussengastheer fungeren. Tseetseevliegen brengen de protozoa over die slaapziekte veroorzaken, een ziekte waaronder honderdduizenden mensen gebukt gaan en die hele gemeenschappen dwingt hun vruchtbare akkers te verlaten. Door de overdracht van het organisme dat rivierblindheid veroorzaakt, hebben zwarte vliegjes zo’n 400.000 Afrikanen van hun gezichtsvermogen beroofd. Zandvliegen kunnen de protozoa meevoeren die leishmaniasis veroorzaken, een groep invaliderende, misvormende en vaak dodelijke ziekten waaraan momenteel wereldwijd miljoenen mensen van alle leeftijden lijden. De alomtegenwoordige vlo kan lintwormen herbergen, encefalitis, tularemie en zelfs de pest — over het algemeen geassocieerd met de Zwarte Dood, die in de Middeleeuwen in slechts zes jaar tijd een derde of meer van de Europese bevolking heeft weggevaagd.

Luizen, mijten en teken kunnen naast andere ziekten diverse vormen van vlektyfus overdragen. Teken in de gematigde klimaatzones kunnen de potentieel invaliderende ziekte van Lyme overbrengen — de meest voorkomende door een vector overgedragen ziekte in de Verenigde Staten en Europa. Uit een Zweeds onderzoek is gebleken dat trekvogels teken over duizenden kilometers kunnen vervoeren en zo de ziekten die teken bij zich dragen mogelijk in nieuwe gebieden introduceren. „Teken”, aldus de Britannica, „overtreffen alle andere geleedpotigen  (behalve muggen) in het aantal ziekten dat ze op mensen overbrengen.” Eén enkele teek kan wel drie verschillende ziekte veroorzakende organismen bij zich hebben en die allemaal met slechts één beet overdragen!

„Even verschoond” van ziekte

Pas in 1877 werd wetenschappelijk bewezen dat insecten ziekten overdragen. Sindsdien zijn er grootscheepse campagnes gevoerd om ziekte overbrengende insecten te bestrijden of uit te roeien. In 1939 werd het insecticide DDT aan het arsenaal toegevoegd en in de jaren zestig werden door insecten overgedragen ziekten buiten Afrika niet langer als een grote bedreiging voor de volksgezondheid beschouwd. De aandacht verschoof van de bestrijding van de vectoren naar de behandeling van noodgevallen met medicijnen, en de belangstelling voor het bestuderen van insecten en hun habitats nam af. Er werden ook nieuwe medicijnen ontdekt en het leek erop dat de wetenschap een ’magische kogel’ zou kunnen vinden om met elke ziekte af te rekenen. De wereld was „even verschoond” van besmettelijke ziekten. Maar dat zou van korte duur zijn. Hoe dat komt, wordt in het volgende artikel besproken.

[Inzet op blz. 3]

Momenteel is één op de zes mensen besmet met een door insecten overgedragen ziekte

[Illustratie op blz. 3]

De kussende wants

[Illustratie op blz. 4]

Huisvliegen voeren ziekte veroorzakende agentia aan hun pootjes mee

[Illustraties op blz. 5]

Veel insecten voeren inwendig ziekten mee

Zwarte vliegjes brengen rivierblindheid over

Muggen brengen malaria, dengue en gele koorts over

Luizen kunnen vlektyfus overdragen

Vlooien herbergen encefalitis en andere ziekten

Tseetseevliegen brengen slaapziekte over

[Verantwoording]

WHO/TDR/LSTM

CDC/James D. Gathany

CDC/Dr. Dennis D. Juranek

CDC/Janice Carr

WHO/TDR/Fisher

[Illustratieverantwoording op blz. 4]

Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org