Ondol — Een uniek verwarmingssysteem

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ZUID-KOREA

RILLEND van de Koreaanse winterkou worden we binnengenodigd door een glimlachende vrouw. De aangename warmte binnen doet ons koude lichaam goed, hoewel er geen kachel of radiator te zien is. We doen onze schoenen bij de deur uit, stappen op de vloer, en merken dat die warm is! Als we op de vloer zitten en onze handen op de warme vloer leggen, voelen we dat onze ijskoude handen beginnen te ontdooien.

In Korea heeft bijna elk huis dit soort vloerverwarming, ondol geheten. Hoe werkt dit unieke verwarmingssysteem? En welke invloed heeft het gehad op de Koreaanse manier van leven? Laten we, voordat we die vragen beantwoorden, eens kijken naar de oorsprong van de traditionele ondol.

De geschiedenis van vloerverwarming

De geschiedenis van vloerverwarming gaat terug tot de tijd voordat Jezus Christus naar de aarde kwam. Uit archeologische vondsten en historische documenten blijkt dat de Romeinen in de oudheid waarschijnlijk de eersten waren die een vloerverwarmingssysteem gebruikten. * Tegen de vierde of vijfde eeuw van onze jaartelling werd er op het hele Koreaanse schiereiland een vloerverwarmingssysteem populair dat de naam ondol kreeg. Ondol is afgeleid van Chinese karakters die „warme gangen” betekenen. In het Chinese historische verslag „Boeken van Oud Tang” wordt gedoeld op ondol als er staat: „In de winter hielden [Koreaanse] mensen zich warm door lange gangen te maken waar ze warme lucht van een vuur doorheen leidden.”

Hoe de traditionele ondol werkte

Van oudsher was de warmtebron voor de ondol een stookplaats. Die kon zich in de keuken bevinden of tegen de buitenmuur van de huiskamer. Aan een keuken met twee of drie stookplaatsen konden evenveel kamers met ondol-verwarming grenzen. In een oude Koreaanse keuken kon je  een of twee grote ijzeren kookpotten op een dergelijke fornuiskachel zien. Het vuur dat gebruikt werd om rijst of soep te koken werd dus ook gebruikt om de kamer naast de keuken te verwarmen. Efficiënt, nietwaar?

Meestal lag de keuken ongeveer een meter lager dan de kamer die verwarmd werd. Door het hoogteverschil konden de rook en de warme lucht gemakkelijk onder de vloer van de hoger gelegen kamer stromen. Rook die onder de vloer stroomt? Ja, dat is het geheim van ondol.

Er liepen horizontale rookkanalen onder de vloer van de kamer door, die de stookplaats verbonden met de schoorsteen. Hete lucht van het vuur stroomde door de kanalen en  verwarmde de vloer van steen en leem. Dit was niet zo gemakkelijk als het klinkt. Er moest aan twee strijdige voorwaarden worden voldaan. Wilde het vuur goed branden, dan moest de rook snel door de kanalen stromen en ongehinderd de schoorsteen verlaten. Rechte, korte kanalen waren voor dat doel het meest geschikt. Maar om de vloer door de warmte van het vuur te laten verwarmen, moesten de hete lucht en rook zo lang mogelijk in de kanalen blijven. Om dat te bereiken, werd ervoor gezorgd dat de kanalen onder het hele vloeroppervlak zaten; dit voorkwam dat de hete lucht te snel door de schoorsteen verdween. Als er een goed compromis tussen snel en langzaam was bereikt, kon een vuur dat maar een paar uur had gebrand een kamer de hele nacht warm houden.

Naar verluidt heeft er een ondol-kamer bestaan — van honderden jaren oud — die een ongelofelijk warmterendement had. Door het ontwerp van het kanalenstelsel van de kamer, bleef de vloer wel 45 dagen flink warm na maar één keer stoken! Men zegt dat er tot 100 dagen iets van warmte te voelen was. Helaas werd die kamer verwoest in de Koreaanse Oorlog in het begin van de jaren vijftig. In 1982 werd het huis herbouwd, en de ondol-kamer is toegankelijk voor het publiek. Het warmterendement ervan is nu op geen stukken na zo goed als dat van de originele kamer. Toch blijft de vloer na één keer stoken in de lente en de herfst tien dagen warm, en in de winter drie dagen, zelfs als het tien graden vriest.

Een ander geheim van het ondol-verwarmingssysteem is het ontwerp van de vloer zelf. Voordat de vloer werd gelegd, werden er heteluchtkanalen gemaakt. De kanalen werden dan bedekt met platte, dunne stenen van 5 tot 8 centimeter dik. Omdat de vloer in de buurt van de stookplaats natuurlijk warmer is, werden er daar dikkere stenen gebruikt om warmteverlies te voorkomen. Daarna kwam er gele aarde boven op de stenen en werd de vloer geëgaliseerd. Ten slotte werden er verschillende lagen geel papier op de vloer aangebracht.

In een kamer die verwarmd werd door het traditionele ondol-systeem, was de vloer aan de andere kant van de kamer vaak minder warm. Oudere mensen, zoals grootouders of ouders, en ook gasten werden daarom uitgenodigd in het warmere gedeelte te gaan zitten. Dat was een uiting van respect.

De traditionele ondol-kamers in het noordelijke deel van Korea verschilden ietwat van die in het zuiden. In het noorden werden de kamer met ondol-verwarming en de keuken niet gescheiden door een muur. Warmte van zowel de stookplaats als de ondol-vloer hield de kamer warm. In het zuiden werd de keuken door een wand van de woonkamer gescheiden, zodat de mensen die daar zaten geen last hadden van de rook.

Koreanen gebruikten van oudsher hout voor dit soort stookplaatsen. Dus legden ze eerst een stapel gedroogd hout naast het fornuis, waarna ze het vuur met papier en stro aanmaakten. Er werd ook houtskool gebruikt als brandstof. Maar in de twintigste eeuw begonnen Koreanen houtskoolbriketten te gebruiken. Het is natuurlijk heel belangrijk dat een ondol-kamer goed wordt onderhouden. Als er in een kanaal scheurtjes  ontstaan, kan er door de vloer koolmonoxide in de woonkamer lekken, wat fatale gevolgen kan hebben.

Moderne ondol

Tegenwoordig komt het traditionele ondol-systeem in Koreaanse huizen nog maar zelden voor. In plaats daarvan wordt in huizen van nu, waaronder hoge ondol-flats, een moderne versie van ondol toegepast, waarbij heet water in plaats van hete lucht wordt gebruikt om de vloer te verwarmen. Het is interessant dat dit systeem niet door de Koreanen is ontwikkeld.

In het begin van de twintigste eeuw, toen de beroemde Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright in Japan een hotel aan het bouwen was, werd hij bij een Japanse edelman uitgenodigd. Daar zag Wright een kamer die anders was dan de karakteristieke Japanse kamers. De vloer was bedekt met geel papier en was warm. Het was een Koreaanse ondol-kamer! De Japanse edelman was in Korea geweest en had daar kennisgemaakt met ondol, een onvergetelijke ervaring voor hem. Dus toen hij weer terug was in Japan liet hij in zijn huis een ondol-kamer bouwen. Wright raakte onder de indruk van „het onbeschrijfelijke comfort om van beneden af verwarmd te worden”. Hij besloot op datzelfde moment dat ondol het ideale verwarmingssysteem was en begon het in zijn huizen toe te passen. Wright dacht een vloerverwarming uit waarbij hij heet water door pijpen liet stromen in plaats van hete lucht door kanalen.

Dit verwarmingssysteem paste goed bij de levensstijl van de Koreanen in die tijd. Toen men het vereenvoudigde systeem ging toepassen, werd het snel populair. Nu wordt het in bijna alle Koreaanse huizen gebruikt.

Ondol en de levensstijl

Ondol heeft een grote invloed gehad op de Koreaanse manier van leven. Om te beginnen zitten mensen, omdat de vloer veel warmer is dan de lucht, natuurlijk liever op de warme vloer dan op koudere stoelen. Koreanen zitten, eten, praten en slapen dus op de vloer. Om de vloer nog warmer te houden, leggen ze er soms een dikke gewatteerde deken op, die ibul wordt genoemd. Als gezinsleden binnenkomen, gaan ze met hun koude benen onder de deken zitten om samen van de aangename warmte te genieten — iets wat echt een band schept.

Doordat de Koreaanse levensstijl steeds meer is verwesterd, zit de jongere generatie meestal liever op een stoel aan een tafel, en slapen ze liever in een bed. Toch geven de meeste Koreanen de voorkeur aan het knusse van een ondol-vloer, met een heetwater-vloerverwarming. Als u ooit in Korea komt, zult u vast en zeker genieten van dit unieke verwarmingssysteem — ondol.

[Voetnoot]

[Diagram/Illustraties op blz. 23]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Bovenaanzicht van de loop van de kanalen

1 Stookplaats

2 Horizontale kanalen

3 Schoorsteen

→ → 2 → →

→ → 2 → →

→ → 2 → →

● 1 → → 2 → → ● 3

→ → 2 → →

→ → 2 → →

→ → 2 → →

[Illustraties]

Een stookplaats werd gebruikt om voedsel klaar te maken en de aangrenzende kamer te verwarmen

Een goed schoorsteen-en-kanalensysteem was belangrijk voor een doelmatige „ondol”

[Verantwoording]

Location: Korean Folk Village

[Illustratie op blz. 24, 25]

In een „ondol”-kamer is het warmste gedeelte gereserveerd voor de ouderen

[Verantwoording]

Location: Korean Folk Village