Loopt de aarde gevaar?

DE OPWARMING van de aarde is wel de grootste bedreiging voor de mensheid genoemd. Het tijdschrift Science zegt dat onderzoekers zich vooral bezorgd maken over „het idee dat we een trage maar niet te stoppen lawine van veranderingen op gang hebben gebracht”. Sceptici twijfelen hieraan. Vaak zijn ze het er wel over eens dat de aarde warmer wordt, maar zijn ze onzeker over zowel de oorzaken als de gevolgen daarvan. Volgens hen zijn menselijke activiteiten misschien wel een factor, maar niet per se de belangrijkste. Vanwaar dat verschil in opvatting?

Eén reden is dat de natuurprocessen waarop mondiale klimaatsystemen zijn gebaseerd, complex zijn en niet volledig doorgrond worden. Bovendien geven belangengroepen vaak hun eigen uitleg aan wetenschappelijke gegevens, die bijvoorbeeld gebruikt worden om aan te tonen waarom de temperatuur stijgt.

Wordt het echt warmer?

Een recent rapport van het VN-klimaatpanel (IPCC) zei dat de opwarming van de aarde „onmiskenbaar” is en dat het „zeer waarschijnlijk” is dat dit grotendeels door de mensheid veroorzaakt wordt. Sommigen, die vinden dat er niet zo’n groot deel van de schuld bij de mens gelegd kan worden, geven wel toe dat de steden warmer worden omdat ze uitdijen. Bovendien nemen beton en staal de warmte van de zon makkelijk op en koelen ze ’s nachts langzaam af. Metingen in steden geven echter geen goed beeld van wat er in landelijke gebieden gebeurt en ze kunnen mondiale statistieken vervormen, zo zeggen de sceptici.

Clifford, een dorpsoudste op een eiland voor de kust van Alaska, zegt daarentegen dat hij met eigen ogen de veranderingen ziet. De mensen van zijn dorp gingen altijd over zee-ijs naar het vasteland om op kariboes en elanden te jagen. Maar door de stijgende temperatuur wordt deze traditionele leefstijl onmogelijk. „De stromingen zijn veranderd, de ijscondities zijn veranderd en de bevriezing van de Tsjoektsjizee is . . . veranderd”, zegt Clifford. Hij vertelt dat de zee vroeger eind oktober dichtvroor en dat dat nu pas eind december gebeurt.

In 2007 was de opwarming ook duidelijk in de noordwestelijke doorvaart, die voor zover bekend voor het eerst in de geschiedenis geheel open lag. „Wat we dit jaar hebben gezien past in het profiel van langere smeltseizoenen”, zei een vooraanstaand onderzoeker van het Amerikaanse National Snow and Ice Data Center.

Het broeikaseffect — Essentieel voor het leven

Eén reden die voor deze veranderingen wordt genoemd is de versterking van het broeikaseffect, een natuurverschijnsel dat van groot belang is voor het leven op aarde. Als energie van de  zon de aarde bereikt, wordt zo’n 70 procent ervan opgenomen en verwarmt die de lucht, het land en de zee. Zonder dit natuurverschijnsel zou de temperatuur aan het aardoppervlak gemiddeld -18 °C bedragen. Uiteindelijk komt de opgenomen warmte terug in de ruimte als infraroodstraling, wat voorkomt dat de aarde te warm wordt. Maar als de samenstelling van de atmosfeer door vervuiling verandert, ontsnapt er minder warmte. Daardoor kan de temperatuur van de aarde stijgen.

Gassen die tot het broeikaseffect bijdragen zijn onder andere kooldioxide, distikstofoxide (lachgas), methaan en waterdamp. De concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer is de afgelopen 250 jaar aanmerkelijk gestegen, sinds het begin van de industriële revolutie en het toegenomen gebruik van fossiele brandstoffen als steenkool en olie. Een andere factor die tot het broeikaseffect lijkt bij te dragen is de groeiende veestapel. Tijdens het spijsverteringsproces van de dieren komt methaan en distikstofoxide vrij. Sommige onderzoekers wijzen echter op andere oorzaken van opwarming die volgens hen al plaatsvonden voordat de mens het klimaat kon beïnvloeden.

Gewoon een klimaatschommeling?

Sceptici die er niet van overtuigd zijn dat de mens de opwarming veroorzaakt, wijzen erop dat er in het verleden grote temperatuurschommelingen zijn geweest. Ze wijzen op de zogenoemde ijstijden, toen de aarde naar verluidt veel kouder was dan nu. Om aan te tonen dat de opwarming natuurlijk is, halen ze bewijzen aan dat koude gebieden zoals Groenland ooit vegetatie hadden die normaal gesproken in warme gebieden voorkomt. Natuurlijk erkennen wetenschappers dat zekerheden over het klimaat kleiner worden naarmate men verder teruggaat.

Wat kan de oorzaak zijn geweest van de grote temperatuurschommelingen voordat de invloed van de mens in beeld kwam? Een mogelijke oorzaak zijn zonnevlekken en zonnevlammen, die  samenhangen met variaties in de zonneactiviteit. Bovendien kent de vorm van de baan van de aarde periodieke schommelingen of cycli van duizenden jaren die de afstand van onze planeet tot de zon beïnvloeden. Dan is er ook nog de invloed van vulkanisch stof en veranderingen in oceaanstromingen.

Klimaatmodellen

Als de aarde — ongeacht de oorzaak — warmer wordt, welke invloed zal dat dan op ons en op het milieu hebben? Het is moeilijk dat precies te voorspellen. Maar tegenwoordig beschikken wetenschappers over supercomputers waarmee ze digitale simulaties van het klimaatsysteem maken. Voor deze modellen wordt gebruikgemaakt van natuurkundige wetten, klimaatgegevens en natuurverschijnselen die het klimaat beïnvloeden.

Door simulaties kunnen wetenschappers experimenten uitvoeren die in het echt onmogelijk zouden zijn. Ze kunnen bijvoorbeeld de hoeveelheid zonne-energie ’veranderen’ om te zien welke gevolgen dat zou hebben voor het poolijs, de temperatuur van de lucht en de zee, de verdampingssnelheid, atmosferische druk, wolkvorming, wind en neerslag. Ze kunnen vulkaanuitbarstingen ’creëren’ en de gevolgen van vulkanisch stof op het weer onderzoeken. En ze kunnen de consequenties onderzoeken van de bevolkingsgroei, ontbossing, landgebruik, veranderingen in de uitstoot van broeikasgassen, enzovoorts. Wetenschappers hopen dat hun modellen steeds nauwkeuriger en betrouwbaarder worden.

Hoe nauwkeurig zijn de huidige modellen? Veel hangt natuurlijk af van de hoeveelheid gegevens en de nauwkeurigheid van de informatie die in de computers wordt ingevoerd. Daarom variëren voorspellingen over het klimaat van kleine veranderingen tot catastrofes. Maar het tijdschrift Science zegt ook dat „het [natuurlijke] klimaatsysteem ons voor verrassingen kan plaatsen”. En dat is al gebeurd, bijvoorbeeld doordat het ijs van de Noordpool ongebruikelijk snel smelt, tot grote verbazing van veel klimatologen. Maar zelfs als beleidsmakers slechts een globaal idee zouden hebben van de consequenties van wat we op dit moment wel of niet doen, zouden ze nu besluiten kunnen nemen die de problemen in de toekomst allicht kunnen verminderen.

Met dat in gedachten heeft het IPCC met behulp van computersimulaties zes scenario’s onderzocht — variërend van de onbeperkte uitstoot van broeikasgassen tot de huidige situatie tot een scenario met strenge restricties — allemaal met verschillende klimatologische en ecologische resultaten. Gezien de voorspellingen dringen analisten aan op een hele reeks maatregelen, zoals verplichte beperkingen aan de uitstoot van fossiele brandstoffen, boetes voor overtreders, meer kernenergie en de introductie van milieuvriendelijker technologie.

Zijn de modellen betrouwbaar?

Volgens critici zijn de huidige voorspellingsmethoden „een al te eenvoudige voorstelling van slecht begrepen klimaatprocessen” en worden andere processen er gewoon in genegeerd.  Ze wijzen ook op inconsistenties in de resultaten van de simulaties. Een wetenschapper die deelnam aan de besprekingen van het IPCC zei: „Sommigen van ons voelen zich zo nederig gestemd door de taak het uiterst complexe klimaatsysteem te doorgronden, dat ze zich afvragen of we echt kunnen weten hoe het werkt en waarom.” *

Aan de andere kant zullen velen aanvoeren dat we twijfels niet kunnen aangrijpen als rechtvaardiging om dan maar niets te doen en onze toekomst op het spel te zetten. „Hoe moeten we dat later aan onze kinderen uitleggen?”, zeggen ze. Of de klimaatmodellen nu nauwkeurig zijn of niet, het is zeker dat de aarde zwaar in de problemen zit. Ons leefmilieu wordt bedreigd door vervuiling, ontbossing, verstedelijking en het uitsterven van planten- en diersoorten, om slechts enkele onweerlegbare factoren te noemen.

Is het, gezien deze feiten, van de mensheid als geheel te verwachten dat ze radicaal verandert om onze prachtige planeet en onszelf te redden? En als de opwarming van de aarde inderdaad wordt veroorzaakt door menselijke activiteiten, dan resten ons misschien slechts jaren en geen eeuwen meer om de nodige veranderingen aan te brengen. Dat zou betekenen dat er iets gedaan moet worden aan de oorzaak van de problemen van de aarde: hebzucht, eigenbelang, onwetendheid, onbekwaam bestuur en onverschilligheid. Is dat waarschijnlijk of is het ijdele hoop? En is er in het laatste geval dan helemaal geen hoop? Die vraag komt in het volgende artikel aan bod.

[Voetnoot]

[Kader/Illustratie op blz. 5]

DE TEMPERATUUR VAN DE AARDE METEN

Het is niet makkelijk de temperatuur van de aarde te meten. Dat kan geïllustreerd worden met het meten van de temperatuur in een grote kamer. Waar moet de thermometer bijvoorbeeld geplaatst worden? Warme lucht stijgt, dus de lucht bij het plafond is waarschijnlijk warmer dan de lucht bij de grond. De uitslag wordt ook anders als de temperatuur wordt gemeten vlak bij een raam, in direct zonlicht of in de schaduw. Daarnaast kunnen kleuren tot afwijkingen leiden, omdat donkere oppervlakken meer warmte absorberen.

Eén meting zou waarschijnlijk dus onvoldoende zijn. Er zouden meerdere metingen op meerdere punten gedaan moeten worden en dan moet er een gemiddelde berekend worden. En die metingen kunnen van dag tot dag en van seizoen tot seizoen verschillen. Dus om een correct gemiddelde te krijgen, moeten er over een langere periode meerdere metingen gedaan worden. Stel u dan eens voor hoe ingewikkeld het is de algehele temperatuur van het aardoppervlak, de atmosfeer en de oceanen te meten! Toch zijn die gegevens essentieel om de klimaatverandering goed te kunnen inschatten.

[Verantwoording]

NASA photo

[Kader op blz. 6]

IS KERNENERGIE DE OPLOSSING?

Het wereldwijde energieverbruik breekt het ene record na het andere. Omdat het verbranden van olie en steenkool broeikasgassen oplevert, doen sommige regeringen onderzoek naar kernenergie als een schoner alternatief. Maar ook daarbij komen problemen kijken.

De International Herald Tribune bericht dat er in Frankrijk, een van de landen die het meest van kernenergie gebruikmaken, elk jaar ruim 19 biljoen liter water nodig is om de reactors te koelen. Toen er in 2003 in Frankrijk een hittegolf was, dreigde de temperatuur van rivieren door het warme water dat de reactors produceerden zo hoog te worden dat het schadelijk zou zijn voor het milieu. Daarom moesten enkele krachtcentrales gesloten worden. Deze situatie dreigt erger te worden als de temperatuur van de aarde stijgt.

„Als we kernenergie willen gebruiken, moeten we eerst het probleem van de klimaatverandering oplossen”, zei nucleair ingenieur David Lochbaum van de Unie van Bezorgde Wetenschappers.

[Kader/Kaart op blz. 7]

RAMPEN DOOR EXTREEM WEER IN 2007

In 2007 was er een record aan rampen die door het weer werden veroorzaakt. Het Bureau voor de Coördinatie van Humanitaire Aangelegenheden van de VN (OCHA) deed veertien noodoproepen, vier meer dan in het vorige recordjaar, 2005. Hieronder wordt slechts een deel van de rampen uit 2007 vermeld. Houd echter in gedachte dat afzonderlijke gebeurtenissen niet per se duiden op een tendens op lange termijn.

▪ Groot-Brittannië: Meer dan 350.000 mensen werden getroffen door de ergste overstromingen in zestig jaar tijd. Engeland en Wales beleefden de natste zomerperiode sinds het begin van de neerslagmetingen in 1766.

▪ West-Afrika: Overstromingen troffen 800.000 mensen in veertien landen.

▪ Lesotho: Hoge temperaturen en droogteperiodes verwoestten gewassen. Zo’n 553.000 mensen hebben wellicht voedselhulp nodig.

▪ Soedan: Stortregens verwoestten het onderkomen van 150.000 mensen. Aan minstens 500.000 personen werd hulp verleend.

▪ Madagaskar: Het eiland werd zwaar getroffen door cyclonen en hevige regenval, waardoor 33.000 mensen moesten vluchten en de gewassen van 260.000 mensen verwoest werden.

▪ Noord-Korea: Naar schatting 960.000 mensen werden zwaar getroffen door grootschalige overstromingen, aardverschuivingen en modderstromen.

▪ Bangladesh: Overstromingen veroorzaakten problemen voor 8,5 miljoen mensen en kostten aan 3000 personen en 1,25 miljoen stuks vee het leven. Bijna 1,5 miljoen huizen raakten beschadigd of werden verwoest.

▪ India: Overstromingen troffen 30 miljoen mensen.

▪ Pakistan: Als gevolg van hevige regenval en overstromingen door een cycloon moesten 377.000 mensen hun huis ontvluchten en kwamen er honderden om het leven.

▪ Bolivia: Ruim 350.000 personen werden getroffen door overstromingen en 25.000 mensen raakten dakloos.

▪ Mexico: Door overstromingen raakten minstens 500.000 mensen dakloos en werden ruim een miljoen mensen getroffen.

▪ Dominicaanse Republiek: Langdurige zware regenval leidde tot overstromingen en aardverschuivingen, waardoor 65.000 mensen moesten vluchten.

▪ Verenigde Staten: Door branden in het kurkdroge zuiden van Californië waren 500.000 mensen gedwongen hun huis te ontvluchten.

[Verantwoording]

Based on NASA/Visible Earth imagery