Een ontmoeting met chimpansees in het wild

TERWIJL we het smalle pad in het tropische woud van equatoriaal Afrika volgen, raken onze ogen langzaam gewend aan het flikkerende licht dat door het dichte dak van bladeren en takken schijnt. Het aanhoudende, monotone geluid van sjirpende krekels en de aanblik van reusachtige met klimplanten bedekte bomen (sommige van ruim vijftig meter hoog) vervullen ons met ontzag en maken ons benieuwd naar wat we nog meer zullen zien. We krijgen het gevoel dat we in deze halfduistere omgeving steeds alert moeten zijn en rustig moeten lopen. Plotseling horen we luide hoe-klanken, met daartussenin een snel inzuigen van lucht. Die klanken zwellen aan tot een oorverdovende climax, waarna ze bijna abrupt ophouden. Na een vermoeiende tocht hebben we het spannende moment bereikt waarop we gehoopt hadden: we hebben een groep chimpansees gevonden!

Dat opgewonden gedrag van chimpansees — waaronder snuivend hoe-geroep, geschreeuw en soms getrommel op boomstammen — is hun manier van communiceren of contact zoeken. Een grote voorraad heerlijke, rijpe vijgen is blijkbaar de oorzaak van deze dringende behoefte om contact te zoeken met de rest van de groep of clan. Als we omhoogkijken naar de grote, brede kruin van een hoge vijgenboom, zien we misschien wel twintig of dertig apen die rustig van de vijgen zitten te eten. Hun zwarte vacht glimt prachtig in het zonlicht. Een van de chimpansees begint takjes naar ons te gooien, en al gauw krijgen we een regen van takjes over ons heen: een duidelijk teken dat deze voedselvoorraad niet gedeeld gaat worden.

De beste tijd om chimpansees te zien is wanneer er volop vruchten zijn. Op andere momenten zijn ze moeilijker te vinden omdat ze zich dan misschien in kleinere groepjes van slechts een paar apen in de lage plantengroei ophouden. Chimpansees in het wild eten meestal graag de hele dag door terwijl ze grote gebieden van een paar vierkante kilometer doortrekken. Hun voedsel bestaat naast vruchten uit bladeren, zaden en stengels. Ook eten ze mieren, vogeleieren en termieten. Van tijd tot tijd jagen ze op kleine dieren, waaronder kleinere apensoorten.

Het is nu bijna middag, en de chimpansees beginnen te merken dat het warmer wordt. Een van hen klimt naar beneden, en al gauw volgen de anderen. Vervolgens verdwijnen ze een voor een in het dichte kreupelhout. Een ondeugend jong chimpanseemannetje maakt een omweg en slingert van tak tot tak om ons van dichterbij te kunnen bekijken. Bij de aanblik van het speelse en nieuwsgierige aapje moeten we allemaal lachen.

Fascinerende eigenschappen

„Kijk eens achter je”, zegt iemand uit onze groep terwijl we over het pad teruglopen. Als we ons omdraaien, zien we een chimpansee die ons voorzichtig vanachter een boom staat te begluren. Hij staat op twee benen en is ongeveer een meter hoog. Als we hem aankijken, verdwijnt zijn kop weer achter de boom, maar na enkele ogenblikken staat hij weer te gluren. Wat leuk dat ze zo nieuwsgierig zijn! Chimpansees kunnen inderdaad op twee benen staan en zelfs korte afstanden in die houding lopen.  Maar gewoonlijk gebruiken ze ter ondersteuning van hun gewicht alle vier de ledematen. De wervelkolom van een chimpansee heeft in tegenstelling tot die van de mens geen kromming bij de onderrug die een rechtopstaande houding mogelijk maakt. Ook zijn relatief zwakke bilspieren en het feit dat zijn armen beduidend langer en sterker zijn dan zijn benen, maken dat lopen op alle vier de ledematen of klimmen en slingeren in bomen beter bij de bouw van de chimpansee past.

De lange armen komen ook goed van pas als ze vruchten willen plukken van dunne takjes die het gewicht van de chimpansee niet zouden houden. Hun handen en voeten zijn perfect gevormd om takken stevig beet te pakken en zich eraan vast te houden. De grote tenen wijzen naar buiten en functioneren als duim, waardoor het dier in bomen kan klimmen en voorwerpen zelfs bijna net zo makkelijk met zijn voet als met zijn hand kan vastpakken of dragen. Die eigenschap is handig wanneer het ’s avonds tijd is om een nest te maken. Na een paar minuten in de weer te zijn geweest met bladeren en takken, heeft de chimpansee een zachte, comfortabele plek voor de nacht.

Vanwege hun vele fascinerende eigenschappen en duidelijke overeenkomsten met mensen in anatomie en gedrag is het beslist heel boeiend om chimpansees in het wild te bekijken en te bestuderen. Maar sommige mensen zijn alleen in de chimpansee geïnteresseerd met het oog op experimenten ter ondersteuning van een eventuele evolutionaire verwantschap met de mens. We zouden ons dan ook kunnen afvragen: Wat maakt mensen en chimpansees zo verschillend? In welk opzicht is de mens, in tegenstelling tot dieren, „naar Gods beeld” gemaakt? — Genesis 1:27.

Een onvergetelijke ervaring

In het wild zijn chimpansees schichtig, en normaal gesproken verdwijnen ze stilletjes zodra ze een menselijke indringer zien. Maar ter wille van hun bescherming en behoud heeft men sommige clans aan de aanwezigheid van mensen laten wennen.

Ons korte bezoek aan het woongebied van de chimpansee was een onvergetelijke ervaring. We kunnen ons nu tenminste een beetje voorstellen hoe ze echt zijn: heel anders dan de chimpansees in dierentuinen of laboratoria. Het zijn absoluut fascinerende dieren, perfect ontworpen voor hun omgeving. Ze behoren tot het „bewegend gedierte en wild gedierte der aarde” waarvan ’God zag dat het goed was’ (Genesis 1:24, 25).

[Kader/Illustratie op blz. 14, 15]

CHIMPANSEES EN MENSEN

In haar boek Mijn leven met chimpansees — In de schaduw van de mens schrijft de zoöloge Jane Goodall dat haar waarnemingen in de jaren zestig van de vorige eeuw van chimpansees die werktuigen maakten, „een aantal wetenschapsmensen ervan [overtuigden] dat het toch wel noodzakelijk was de mens voortaan iets exacter te definiëren”. Dat chimpansees bladeren als spons gebruiken, van stenen of takken gebruikmaken om noten te kraken en twijgjes ontbladeren om daarmee in een hoop aarde naar termieten te ’hengelen’, waren echt verrassende ontdekkingen. Maar recentelijk is algemeen bekend geworden dat een heleboel dieren over verbazingwekkende vermogens beschikken om gereedschap te maken. Dr. T.X. Barber, auteur van het boek The Human Nature of Birds — A Scientific Discovery With Startling Implications, zegt: „Bij alle dieren die grondig bestudeerd zijn, waaronder niet alleen apen en dolfijnen maar ook mieren en bijen, heeft men een totaal onverwacht fundamenteel bewustzijn en praktische intelligentie waargenomen.”

Dat verandert absoluut niets aan het feit dat de mens uniek is. Professor David Premack schrijft dat „de grammatica en zinsbouw van de menselijke taal beslist uniek is”. De complexiteit van menselijke taal samen met de rijkdom van de menselijke cultuur, waarin taal en spraak een cruciale rol spelen, onderscheiden ons absoluut van de dieren.

  Na jarenlang chimpansees in het wild te hebben bestudeerd, schreef Jane Goodall dat ze ’niet geloofde dat chimpansees in staat zijn gevoelens voor elkaar te ontwikkelen die enigszins te vergelijken zijn met de tederheid, bescherming, verdraagzaamheid en geestelijke vreugde die de kenmerken zijn van menselijke liefde in de ware zin en diepere betekenis van het woord’. Ook schreef ze: „Het menselijk bewustzijn van het Zelf stijgt boven het primitieve bewustzijn van het vleselijk lichaam uit. De mens vraagt een verklaring van het mysterie van zijn wezen en het wonder van de wereld rondom hem en de kosmos boven hem.”

De Bijbel legt het verschil tussen mensen en dieren uit door te zeggen dat de mens „naar Gods beeld” werd gemaakt (Genesis 1:27). Dus zou de mens, in tegenstelling tot dieren, in geestelijk opzicht het beeld van zijn Maker zijn en Zijn eigenschappen bezitten, waarvan liefde de voornaamste is. De mens zou ook enorme hoeveelheden kennis in zich op kunnen nemen en in zijn daden blijk kunnen geven van een intelligentie die veel groter is dan die van een dier. De mens werd bovendien gemaakt met het vermogen volgens zijn eigen vrije wil te handelen en zich niet voornamelijk door instinct te laten leiden.

[Illustraties op blz. 15]

Chimpansees zijn speelse en nieuwsgierige dieren die perfect ontworpen zijn voor hun omgeving

[Verantwoording]

Chimpanzees, top right: Corbis/Punchstock/Getty Images; lower left and right: SuperStock RF/SuperStock; Jane Goodall: © Martin Engelmann/age fotostock

[Illustratieverantwoording op blz. 13]

© Photononstop/SuperStock