Wanneer is de Bijbel geschreven?

De Bijbel is een bijzonder boek. Meer dan drie miljard mensen bezien het als heilig. Het is het meest verkochte boek aller tijden genoemd: het is geheel of gedeeltelijk in ruim 2400 talen uitgegeven en in totaal zijn er naar schatting zes miljard exemplaren van gedrukt.

HOEWEL de Bijbel het meest gelezen boek in de geschiedenis is, zijn er allerlei ideeën in omloop over wanneer hij is geschreven. Daarbij gaat het vooral om de Hebreeuwse Geschriften, vaak het Oude Testament genoemd. Misschien hebt u zulke theorieën in tijdschriften of boeken gelezen of hebt u ze in tv-documentaires door Bijbelgeleerden horen uitleggen. Hier volgen een paar uitspraken waaruit blijkt hoe sommigen erover denken.

▪ „De Bijbelse literatuur is grotendeels van de achtste tot de zesde eeuw v.Chr. geschreven, oftewel van de tijd van Jesaja tot die van Jeremia.”

▪ „De afgelopen tweehonderd jaar hebben Bijbelgeleerden over het algemeen aangenomen dat de Hebreeuwse Bijbel voornamelijk geschreven en bewerkt is in de Perzische en de hellenistische periode (van de vijfde tot de tweede eeuw v.Chr.).”

▪ „Alle teksten van de Hebreeuwse Bijbel in zijn huidige vorm dateren uit de hellenistische periode (niet eerder dan de tweede tot de eerste eeuw [v.Chr.]).”

Hoe moet een christen die gelooft dat ’de gehele Schrift door God geïnspireerd is’ zulke tegenstrijdige ideeën bezien? (2 Timotheüs 3:16) Laten we beide kanten van de zaak eens bekijken.

Wat de Bijbel zelf zegt

In de Hebreeuwse Bijbel staan talloze tijdaanduidingen. Die geven aan dat de eerste boeken zijn geschreven in de tijd van Mozes en Jozua, zo’n 3500 jaar geleden. * Samuël, David, Salomo en anderen voegden er in de elfde eeuw voor onze jaartelling geschriften aan toe. Die werden in de negende tot de vijfde eeuw gevolgd door geschiedkundige, poëtische en profetische boeken.

 De Dode Zeerollen bevatten afschriften of fragmenten van deze Bijbelboeken, met uitzondering van het boek Esther. Datering met behulp van de C14- of radioactieve koolstofmethode en paleografie (de studie van oude schriftvormen) bevestigt dat de oudste van deze rollen uit ongeveer 200 tot 100 voor onze jaartelling stammen.

Wat de critici zeggen

Een belangrijke reden waarom de tijdtafel van de Bijbel in twijfel getrokken wordt, is dat dit boek zegt door God geïnspireerd te zijn. Professor Walter Kaiser jr. schrijft hierover: „De tekst [van de Bijbel] is schuldig vanwege de aanspraak op goddelijke oorsprong, de wonderen en de verhalen over God” (The Old Testament Documents). Bijbelgeleerden met een wereldlijke denkwijze zeggen dat de Bijbel net als elk ander boek kritisch bekeken moet worden.

Een tijdlang is Darwins evolutietheorie gebruikt om uit te leggen dat godsdiensten van eenvoudig naar complex zijn geëvolueerd, van animisme naar polytheïsme, en hun hoogtepunt bereikten in het monotheïsme. Omdat de vroege Bijbelboeken een monotheïstische aanbidding beschrijven, redeneren sommigen dat ze veel later geschreven moeten zijn.

Sinds die tijd heeft Bijbelkritiek veel vormen aangenomen. In een recent uitgegeven verklarend woordenboek van het Oude Testament staan bijvoorbeeld veel details over vormkritiek, historische kritiek, letterkundige kritiek, de geschiedenis van de Pentateuchkritiek, bronnenkritiek en traditioneel-historische kritiek.

Hoewel Bijbelgeleerden het niet eens zijn over het dateren van Bijbelboeken, staan vele positief tegenover de theorie die professor R.E. Friedman ter sprake brengt: „Schrijvers uit de oudheid hebben honderden jaren lang poëzie, proza en wetten geproduceerd. En daarna hebben redacteurs deze documenten als bron gebruikt. Uit die bronnen hebben ze de Bijbel samengesteld.”

Het boek Faith, Tradition, and History bespreekt een aantal van deze en andere kritische denkbeelden over de Bijbel. Samenvattend zegt het: „Hoewel de geleerden allemaal weinig vertrouwen hebben in de Bijbel en heel veel vertrouwen in hun eigen theorieën, hebben ze veel kritiek op elkaars denkbeelden.”

Ter verdediging van de Bijbelse tijdtafel

De vroege Bijbelboeken werden op vergankelijk materiaal geschreven. Het is daarom niet reëel te verwachten dat de originele geschriften of vroege afschriften uit de tijd van Mozes,  Jozua, Samuël of David ooit gevonden zullen worden. Maar we kunnen wel indirecte historische bewijzen onderzoeken. Die duiden erop dat het redelijk is om de datums die de Bijbel zelf aanreikt te accepteren, en een aantal gerespecteerde Bijbelgeleerden en archeologen doen dat ook. Wat vertellen die bewijzen ons? Hier volgen een paar voorbeelden.

▪ Bestond er 3500 jaar geleden, toen zoals de Bijbel aangeeft Mozes en Jozua leefden, al geschreven literatuur in het Midden-Oosten? In het oude Mesopotamië en in Egypte werden er historische, religieuze, juridische en literaire teksten geschreven. En wat kan er over Mozes en de Israëlieten gezegd worden? Een naslagwerk antwoordt: „Er is geen reden om eraan te twijfelen dat er in Kanaän in de late bronstijd [ca. 1550-1200] inderdaad geschreven literatuur bestond.” Dit boek zegt verder: „Op grond van wat er bekend is over schrijven in de oudheid is er geen reden waarom de teksten waarvan wordt gezegd dat Mozes die opschreef, niet in die tijd geschreven zouden zijn, en dat geldt ook voor veel van de rest” (Dictionary of the Old Testament: Pentateuch; Exodus 17:14; 24:4; 34:27, 28; Numeri 33:2; Deuteronomium 31:24).

▪ Gebruikten de Bijbelschrijvers oude bronnen? Ja, sommige verwijzen naar ’boeken’, en dat kunnen staatsdocumenten, geslachtsregisters, historische werken en stam- en familiedocumenten geweest zijn (Numeri 21:14; Jozua 10:13; 2 Samuël 1:18; 1 Koningen 11:41; 2 Kronieken 32:32).

▪ Waarom zijn er geen Bijbeldocumenten gevonden die ouder zijn dan de Dode Zeerollen? Het tijdschrift Biblical Archaeology Review legt uit: „Documenten van papyrus en leer zijn in het grootste deel van Palestina niet bewaard gebleven, alleen in heel droge gebieden zoals rond de Dode Zee. Deze materialen rotten in een vochtige bodem. Dat ze niet gevonden zijn betekent daarom nog niet dat ze niet hebben bestaan.” Wel zijn er honderden kleizegels gevonden die gebruikt werden om documenten te verzegelen. De documenten van papyrus en leer zijn door brand of door een vochtige grond vergaan, maar de kleizegels zijn er nog. Die stammen uit ongeveer de negende tot de vijfde eeuw.

▪ Hoe zijn de Bijbelhandschriften bewaard gebleven? Het boek The Bible as It Was zegt: „De verhalen, psalmen, wetten en profetieën die ons in deze tijd als deel van de Bijbel hebben bereikt, moeten daarom heel, heel vaak overgeschreven zijn, zelfs al in de Bijbelse periode. (...) Als deze teksten in de Bijbelse periode zelf herhaaldelijk overgeschreven werden, was dat omdat ze werden gebruikt; ze speelden een rol in het dagelijks leven. (...) Niemand zou zo veel moeite  doen om teksten over te schrijven als dat geen doel had” (Deuteronomium 17:18; Spreuken 25:1).

Voor de vroege Bijbelboeken houdt dit in dat ze in de eerste eeuw van onze jaartelling al bijna 1500 jaar lang steeds overgeschreven waren. Bij dit nauwkeurige afschrijven werden ook „verouderde grammaticale vormen en spelling gemoderniseerd, een proces dat in het hele Midden-Oosten uit de oudheid gebruikelijk was” (On the Reliability of the Old Testament). * Dat zet vraagtekens bij de geloofwaardigheid van de kritiek op basis van de vorm en stijl van de geschreven tekst.

Wanneer is de Bijbel geschreven?

Is het logisch vol te houden dat het ontbreken van handschriften uit de tijd van Mozes, Jozua, Samuël en anderen bewijst dat die Bijbelboeken later zijn geschreven? Veel geleerden zijn het erover eens dat ’de afwezigheid van bewijs nog geen bewijs is van afwezigheid’. Want hoeveel geschriften op vergankelijk materiaal kunnen er eigenlijk bewaard gebleven zijn? De Egyptoloog K.A. Kitchen schatte bijvoorbeeld dat bijna alle Egyptische papyri van vóór de Grieks-Romeinse tijd vergaan zijn.

Mensen met respect voor de Bijbel kunnen zich ook afvragen hoe Jezus de Hebreeuwse Bijbel bezag. Datering is in zijn tijd nooit een strijdpunt geweest. Net als de andere Joden accepteerde Jezus blijkbaar de chronologische informatie in de Schriften. Accepteerde hij het auteurschap van de vroege Bijbelboeken?

Jezus verwees naar de geschriften van Mozes. Hij sprak bijvoorbeeld over „het boek van Mozes” (Markus 12:26; Johannes 5:46). Hij verwees naar verslagen in Genesis (Mattheüs 19:4, 5; 24:37-39), Exodus (Lukas 20:37), Leviticus (Mattheüs 8:4), Numeri (Mattheüs 12:5) en Deuteronomium (Mattheüs 18:16). Hij zei: ’Alle dingen die in de wet van Mozes en in de Profeten en de Psalmen over mij geschreven staan, moesten vervuld worden’ (Lukas 24:44). Als hij het auteurschap van Mozes en anderen erkende, geloofde hij ongetwijfeld dat de chronologische informatie in de Hebreeuwse Bijbel nauwkeurig was.

Wanneer is de Bijbel dus geschreven? Is de eigen tijdtafel van de Bijbel betrouwbaar? We hebben de kritische zienswijzen van verschillende geleerden bekeken, en ook informatie uit de Bijbel zelf, indirecte historische bewijzen en Jezus’ zienswijze. Bent u het op grond hiervan eens met wat Jezus in gebed tot zijn Vader, Jehovah God, zei: „Uw woord is waarheid”? — Johannes 17:17.

[Voetnoten]

[Tijdbalk/Illustraties op blz. 20-23]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

(De tijdbalk laat zien rond welke tijd Bijbelboeken voltooid zijn)

2000

1800

[Illustratie]

Egyptische schrijvers produceerden al voor Mozes’ tijd geschreven materiaal

[Verantwoording]

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

1600

[Illustratie]

Mozes voltooide Genesis rond 1513 en schreef op vergankelijk materiaal

Genesis 1513

Jozua

1400

1200

Samuël

1000

[Illustratie]

Er zijn honderden kleizegels bewaard gebleven

Dateren uit 900-500

Jona

800

Jesaja

600

Jeremia

Daniël

[Illustratie]

Een opgevouwen papyrusdocument, vastgebonden met een touwtje met een kleizegel erop

Dateert uit 449

[Verantwoording]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour

400

200

[Illustratie]

De Dode Zeerollen waren in linnen gewikkeld en in kruiken opgeborgen. Het zijn de oudste bewaard gebleven Bijbelgeschriften die tot nu toe zijn gevonden

Dateren uit 200-100

[Verantwoording]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem