Go Thala Mmapa wa Magodimo ga Nako e Fetilego le Gona Bjale

KA MONGWALEDI WA PHAFOGA! KUA NETHERLANDS

PONAGALO ya dinaledi tšeo di gašantšwego godimo ga leratadima le leso la belebete gantši e ile ya tlogela motho a maketše, e bile historing ka moka e dirile gore a bolele kgahlego ya gagwe ya go kgahlegela Mmopi yo a dirilego botse bjo bo kaalo. Nako e telele e fetilego, moreti o ile a makala ka gore: “Maxodimo a re anêxêla boxolo bya Modimo; medirô ya ’atla tša xaxwe e rêtwa ke leratadima.” (Psalme 19:1) Lega go le bjalo, banyakišiši ba bogologolo ba leratadima la bošego ba bone se sebotse le go feta.

Go Hwetša Dibopego Leratadimeng

Baithuti ba dinaledi ba nako e fetilego ba ile ba lemoga gore sehlopha ka moka sa dinaledi se bonagala se sepela ka tsela e rulagantšwego. Gaešita le ge dinaledi di fetile leratadimeng go tloga bohlabela go ya bodikela, ga se tša fetoša boemo bja tšona bja go tswalana le tše dingwe. * Ka mantšu a mangwe, bošego bjo bongwe le bjo bongwe sehlopha se itšego se se swanago sa dinaledi se be se bonagala. Ka ge motho a be a nyaka go beakanya dinaledi tšeo di sa balegego ka tsela e itšego, o ile a kopanya dinaledi gore e be sehlopha. Ge o akanya ganyenyane, dihlopha tše di be di swana le diphoofolo, batho goba dilo tšeo di sa phelego. Ke ka tsela ye mokgwa wa go lebelela dikarolo tša dibopego tša dinaledi e le dihlopha tša dinaledi o bilego ka yona.

Tše dingwe tša dihlopha tša dinaledi tšeo re di tsebago lehono di ile tša hlaloswa la mathomo Babele ya bogologolo. Gare ga tše go na le dihlopha tše 12 tša dinaledi tšeo di emelago dika tša zodiac. Tše di ile tša kgatha—e bile di sa dutše di kgatha—tema ya bohlokwa go bolepi bja dinaledi, go bonela pele ga tutuetšo yeo e naganelwago ya dinaledi ditabeng tša batho. Lega go le bjalo, go upa meupo ka dinaledi go solwa ke Beibele. (Doiteronomio 18:10-12) Lega go le bjalo, barapedi ba Jehofa Modimo ba be ba tseba ka go ba gona ga dihlopha tša dinaledi. Ka mohlala, puku ya Beibele ya Jobo e bolela ka Jehofa e le yo “a dirago sehlopha sa dinaledi sa Ashi, sehlopha sa dinaledi sa Kesile le sehlopha sa dinaledi sa Kima.”—Jobo 9:9, NW.

 Maina a mantši a dihlopha tša dinaledi ao re a tsebago lehono a tšwa dinonwaneng tša Gerika. Maina a bjalo ka, Cepheus, Cassiopeia, Andromeda le Hercules a sa dutše a ka hwetšagala tšhateng ya mehleng yeno ya dinaledi.

Ditšhate tša Dinaledi go Tloga Nakong e Fetilego

Mo e ka bago ka 150 C.E., Ptolemy yo e lego moithuti wa dinaledi wa mo-Gerika o ile a tšweletša kakaretšo ya tsebo ya thuto ya dinaledi ya mehleng ya gagwe. Kakaretšo ye yeo e nago le sehlogo seo se rego Almagest, e na le lelokelelo la dihlopha tša dinaledi tše 48. Ditšhate le diatlelase tša leratadima tšeo di dirilwego nywaga-kgolong ka morago ga Ptolemy gantši di be di bontšha dihlopha tše swanago tša dinaledi tše 48. Ge e le gabotse, go ba go fihla mo e ka bago lekgolong la bo-16 la nywaga, palo ya dihlopha tša dinaledi ga se ya fetoga. * Ka morago, go ile gwa oketšwa dihlopha tše dingwe tša dinaledi tše 40. Ka 1922 International Astronomical Union e ile ya amogela lelokelelo la dihlopha tše tša dinaledi tše 88 semmušo.

Ka ntle le dihlopha tša dinaledi, kgatišo ya Ptolemy e akaretša lelokelelo la dinaledi tše di fetago sekete yeo e nago le tsebišo mabapi le seetša le boemo bja tšona leratadimeng. Ptolemy ga a nee feela boemo bja dinaledi boteleleng le tekanyong tša legodimo eupša o oketša ditaba ka botlalo ka mo go oketšegilego. Ka mohlala, naledi e nngwe ka go sehlopha sa dinaledi sa Ursa Major goba Great Bear e hlaloswa e le “naledi yeo e lego mathomong a mosela” gomme bodulo bja khomete bo newa e le “ka lehlakoreng le letshadi la letolo la Andromeda le letona.” Ka gona, puku e nngwe e bolela gore “moithuti yo mongwe le yo mongwe wa dinaledi yo a nago le bokgoni o be a swanetše go tseba kagego ya gagwe ya legodimo!”

Ka gona, ke ka baka la’ng dihlopha tša dinaledi tše dintši tša bogologolo di le ka thoko ya leboa ya leratadima? Modiri wa mebapa ya leratadima o hlalosa gore seo ke ka baka la gore mokgwa wa go lebelela dihlopha tše itšego tša dinaledi e le dihlopha tša dinaledi tšeo di theilwego ka thoko ya Mediterranean, moo leratadima la ka thoko ya leboa le bonagalago gona. Ke feela ka morago ge motho a be a thoma go nyakišiša leratadima ka thoko ya borwa mo go ilego gwa hwetšwa dihlopha tše difsa tša dinaledi. Tše dingwe tša dihlopha tše tše difsa tša dinaledi di na le maina a bjalo ka Chemical Furnace, Pendulum Clock, Microscope le Telescope.

“Leratadima la Bakriste la Dinaledi”

Ka 1627, moithuti wa Mojeremane Julius Schiller o ile a gatiša atlelase ya dinaledi yeo e nago le sehlogo se se rego Coelum Stellatum Christianum (Leratadima la Bakriste la Dinaledi). O ile a dumela gore ke nako ya go dira gore magodimo e se be a boheitene. Ka gona, o ile a ikemišetša go tloša diswantšho tša boheitene mo leratadimeng gomme legatong la tšona a bee diswantšho tšeo di tšwago ka Beibeleng. Puku ya The Mapping of the Heavens e hlalosa gore o ile a arola “magodimo a leboa ya ba Testamente e Mpsha le a borwa ya ba Testamente ya Kgale.” “Karolo ya ka borwa ya lefase ya Schiller e ile ya fetošwa ya ba lelokelelo la batseta ba Testamente ya Kgale—Jobo o tšea sebaka sa mo-India le Phikoko, gomme Centaur e fetošwa go ba Aborahama le Isaka.” Ka Karolong ya Leboa ya Lefase, “Cassiopeia e fetoga Maria Magdalena, Perseus e fetoga Mokgethwa Paulo, mola dika tše lesome-pedi tša Zodiac di fetošwa gabonolo go ba baapostola ba lesome-pedi.”

 Ke sehlotswana se tee feela sa dinaledi seo se ilego sa phologa go hlwekišwa mo. Seo e be e le Columba (Leeba) seo go bego go gopolwa gore se emela leeba leo Noage a ilego a le roma go yo hwetša naga e omilego.

Mebapa e a Fetoga

Ge nako e dutše e e-ya, ponagalo ya ditšhate tša dinaledi e ile ya fetoga. Lekgolong la bo-17 la nywaga ka morago ga go hlangwa ga thelesekopo, go ile gwa nyakega ditšhate tšeo di bego di nea maemo a nepagetšego kudu a dinaledi. Go oketša moo, go kgabiša mo go bego go dirilwe ka tlhokomelo mo go bego go hlaka-hlakantšhitše ditšhate tša nakong ya pele go ile gwa ba ga boemo bja tlase gomme gwa timelela mafelelong. Lehono, diatlelase tše dintši tša dinaledi di na le dinaledi feela, dihlopha tša dinaledi, nebulas, melalatladi ya dinaledi le dilo tše dingwe tšeo di tsošago kgahlego go mmogedi wa leratadima la bošego.

Magareng ga lekgolo la bo-19 la nywaga, go ile gwa thongwa go dirwa dipuku tša lelokelelo la dinaledi tšeo di bego di kwešišwa gabotse. Yo mongwe wa batšweletši modirong wo e be e le moithuti wa dinaledi wa Mojeremane Friedrich Wilhelm Argelander. A e-na le bathuši ba sego kae, o ile a thoma modiro o mogolo wa go dira puku ya lelokelelo la dinaledi tša leratadima la ka thoko ya leboa. Ba ile ba hwetša dinaledi tše ka bago 325 000 le go lekanya boemo bja tšona gotee le monabo wa seetša sa naledi e nngwe le e nngwe ka thelesekopo. Ka ge lefelo la tša nyakišišo leo ba bego ba šomela go lona le be le le toropong ya Jeremane ya Bonn, puku ya lelokelelo e ile ya tsebja e le Bonner Durchmusterung (Nyakišišo ya Kakaretšo ya Bonn). E ile ya gatišwa ka 1863. Ka morago ga lehu la Argelander, mošomo wa gagwe o ile wa tšwetšwa pele ke yo mongwe wa bathuši ba gagwe. O ile a thala mmapa wa dinaledi tša leratadima la ka thoko ya ka borwa gomme a gatiša puku ya gagwe e le Südliche Bonner Durchmusterung (Nyakišišo ya Kakaretšo ya ka Borwa ya Bonn). Nyakišišo ya mafelelo e ile ya gatišwa ka 1930. E ile ya lokollwa Cordoba, Argentina. Dipuku tše tša lelokelelo la dinaledi di ile tša ba tša bohlokwa go ba go fihla le lehono.

Lehono le Gosasa

Mošomo wa Argelander le bahlatlami ba gagwe o ile wa latelwa ke dipuku tše kaone-kaone tša lelokelelo la dinaledi. Lega go le bjalo, nywageng e mentši ya morago bjale ka morago ga go goroga ga dithelesekopo tša lefaufaung, mediro e megolo ya go dira mmapa yeo e sa kago ya kwewa e ile ya kgonega. Ditsebi tša tša dinaledi ga bjale di ile tša hlama puku ya lelokelelo la dinaledi yeo e nago le dinaledi tše ka bago tše dimilione tše 15 ka thušo ya Hubble Space Telescope!

Tšwelopele ya morago bjale ya go thalwa ga mmapa wa magodimo ke go gatišwa ga dipuku tše pedi tše difsa tša lelokelelo la dinaledi tšeo di gatišitšwego ke European Space Agency. Tše di theilwe go dinyakišišo tšeo di dirilwego ka thelesekopo ya lefaufaung ya satellite ya Hipparcos. Go nepagala ga dipuku tše tša lelokelelo la dinaledi le gona bjale ga go bapišwe. Go ile gwa dirwa diatlelase tše difsa tšeo di gatišitšwego tša dinaledi, tšeo di theilwego dipukung tše tša lelokelelo la dinaledi. E nngwe ke atlelase yeo e akaretšago yeo e nago le dibolumo tše tharo yeo e bitšwago Millennium Star Atlas.

Sehlogo seo se ka ba se gopotša babadi ba Beibele ka Nywaga e Sekete, goba Nywaga e Sekete ya Pušo ya Kriste ya khutšo yeo go boletšwego ka yona ka Beibeleng. (Kutollo 20:4) Nakong yona yeo ka ntle le pelaelo motho o tla ithuta ka mo go oketšegilego mabapi le legohle le makatšago leo gaešita le diatlelase tše dikgolo ka go fetišiša tša lehono di ka dirago tšhate ka karolo e nyenyane feela.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 25]

Tšhate ya dinaledi ya Apia, 1540

[Mothopo]

By permission of the British Library (Maps C.6.d.5.: Apian’s Star Chart)

[Seswantšho go letlakala 26]

Karolo ya ka Borwa ya Lefase bjalo ka ge e thadilwe lekgolong la bo-19 la nywaga

[Mothopo]

© 1998 Visual Language

[Seswantšho go letlakala 27]

Sehlopha sa dinaledi sa Orion bjalo ka ge se tšwelela tšhateng ya mehleng yeno ya dinaledi

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 27]

Background on pages 25-7: Courtesy of ROE/Anglo-Australian Observatory, photograph by David Malin