Kgogo—E a Ratwa e Bile e Hwetšwa Gohle

Ka Mongwaledi Wa Phafoga! kua Kenya

GO BONALA kgogo e le nonyana e ratwago kudu lefaseng. Go ya ka dikakanyetšo, go na le dikgogo tše fetago dimilione tše dikete tše 13! Gape nama ya yona e ratwa kudu mo e lego gore dikhilograma tše fetago dimilione tše dikete tše 33 tša yona di jewa ngwaga o mongwe le o mongwe. Go oketša moo, dikgogo di tšweletša mae a ka bago dimilione tše dikete tše 600 ka ngwaga lefaseng ka bophara.

Dinageng tša ka Bodikela, dikgogo ke tše dintši e bile di a rekega. Nywaga-someng e fetilego, babouti ba kua United States ba ile ba holofetšwa gore lapa le lengwe le le lengwe le tla kgona go reka kgogo ge feela go ka kgethwa nkgetheng yo a itšego. Lega go le bjalo, lehono kgogo ga e sa le matsaka goba mmamoratwa wa batho ba sego kae go swana le ge e be e le bjalo. Go tlile bjang gore nonyana ye ya moswana-noši e be yeo e hwetšagalago le go ratwa kudu gakaakaa? Le gona, go thwe’ng ka ditšhaba tše diilago kudu? Na di na le sebaka motlalong wo?

Histori ya Nonyana ye

Kgogo e-tšwa nonyaneng e khubedu ya lešoka ya Asia. Kapejana motho o ile a lemoga gore kgogo e ka ruiwa gabonolo. Ke ka baka leo nywaga e ka bago e 2 000 e fetilego, Jesu Kriste a ilego a bolela ka tsela yeo kgogo e phuthelago matswiana a yona ka tlase ga diphego. (Mateo 23:37; 26:34) Go dirišwa ga seswantšho se bjalo go bontšha gore batho ka kakaretšo ba be ba tlwaelane kudu le nonyana ye. Eupša e bile feela go tloga lekgolong la bo-19 la nywaga moo go tšweletšwa ka bontši ga dikgogo le mae e ilego ya ba kgwebo e kgolo.

Lehono kgogo ke seruiwa se se ratwago kudu sa nama ka tekanyo e kgolo. Dikgogo di ruiwa ke malapa a dimilione—go akaretša malapa a metse-setoropong—bakeng sa go di rua ka gae le bakeng sa kgwebo. Ge e le gabotse, ke diphoofolo tše sego kae tša dipolaseng tšeo di ka godišetšwago mafelong a mantši a fapanego go swana le dikgogo. Dinaga tše dintši di tšweleditše kgodišo ya moswana-noši e dumelelanago le maemo a tšona a tša leratadima le dinyakwa. Tše dingwe tša tše di akaretša: Australorp ya Australia; Leghorn e tsebjago kudu, yeo ge e le gabotse e tšwago Mediterranean eupša e le yeo e ratwago kudu kua United States; New Hampshire, Plymouth Rock, Rhode Island Red le Wyandotte, ka moka di godišwa kua United States le  Cornish, Orpington le Sussex go tšwa Engelane.

Mekgwa e tšwetšego pele ya tša thutamahlale ya tša go rua, e dirile go godišwa ga dikgogo e nngwe ya diintaseteri tše di atlegago kudu tša tša temo. Kua United States, balemi ba diriša ka kelohloko mekgwa ya go fepa le go dira dirobe gotee le mekgwa ya tša thutamahlale ya go laola malwetši. Batho ba bantši ba ganetša mekgwa ye ya thekinolotši ya go tšweletša ka bontši e le e šoro. Eupša seo ga se sa thibela balemi go tšweletša ditsela tše dingwe tše šomago tša go rua dinonyana tše. Mekgwa ya mehleng yeno ya thekinolotši mo nakong ye e dira gore go be bonolo bakeng sa motho o tee feela go hlokomela dikgogo tša go tloga go 25 000 go ya go 50 000. Go tšea dinonyana dikgwedi tše tharo feela go fihlelela boima bjo bo nyakegago bakeng sa gore di rekišwe. *

Mothopo wa Nama

Etela mo e nyakilego go ba hotele e nngwe le e nngwe, lebenkele la bojelo goba lefelo leo go rekišwago dijo le dino, gomme o ka se ke wa hloka nama ya nonyana ye ya go ruiwa lelokelelong la dijo. Ge e le gabotse, mabenkele a mantši a go jela lefaseng ka moka a apea nama ya kgogo ka mo go kgethegilego. Go na le ditšhaba tšeo go tšona kgogo e sa dutšego e le sejo sa mmamoratwa bakeng sa ditiragalo tše di kgethegilego. Go ile gwa tšweletšwa ditsela tše di kgahlišago tša go apea nama ya nonyana ye dinageng tše dingwe tše bjalo ka India. Mokgwa wa go apewa o bjalo ka kgogo e tšhetšwego pherefere e khubedu, lal murgi; kgogo e segeletšwego, kurgi murgi; le kgogo e letefaditšwego ka gare ga gemere, adrak murgi, di rothiša mare!

Ke ka baka la’ng kgogo e ratwa ka tsela e bjalo? Lebaka le lengwe ke gore, ke dijo tše sego kae tšeo di tswakanago gabotse le metswako e mengwe e fapa-fapanego go swana le ge yona e dira. O rata gore e apewe bjang? E gadikwe, goba e dirwe moro? E fo bula puku e nngwe le e nngwe ya tša go apea gomme mohlomongwe o tla hwetša tlhahlo e ntši yeo e hlametšwego go dira gore seripana se sengwe le se sengwe sa kgogo se rothiše mare.

Ka baka la go hwetšagala ga yona dinageng tše dintši, kgogo gape ke yeo e rekegago ka tekanyo e itšego. Gape e ratwa ke ditsebi tša dijo tše nago  le phepo ka ge e na le diproteine, dibithamine le diminerale tšeo di lego bohlokwa bakeng sa mmele wa motho. Lega go le bjalo, kgogo e na le di-kilojoule tše sego kae tša makhura a nago le esiti le makhura a mangwe.

Go Fepa Dinaga tše di Hlabologago

Go ba gona, ga se dinaga ka moka tšeo di nago le ditšweletšwa tše dintši tša go rua dikgogo. Se ke se se lemogegago ka baka la pego ya sehlopha sa bašomi sa Council for Agricultural Science and Technology, seo se boletšego gore: “Baagi ba lefase ba lebile go oketšegeng ka dimilione tše dikete tše 7,7 ka ngwaga wa 2020 . . . Lega go le bjalo, bontši (95%) bja baagi bao ba atago kudu bo akanyetšwa dinageng tšeo di hlabologago.” Polelo ye e thoma go ba yeo e nago le mošito kudu ge o nagana gore batho bao e ka bago ba dimilione tše 800 ba šetše ba tlaišwa ke phepompe!

Lega go le bjalo, ditsebi tše dintši di nagana gore kgogo e ka kgatha tema e kgolo bobedi tabeng ya go fepa baagi ba bao ba bolawago ke tlala le go nea ditseno tše dintši kudu tšeo di nyakwago ke balemi. Bothata ke gore go godišwa ka tekanyo e kgolo ga nonyana ye e ka ba tlhohlo ya kgonthe bakeng sa balemi bao ba ithwešago ka letolo. Se sengwe gape ke gore ditšhabeng tšeo di diilago, dikgogo di godišwa kudu dipolaseng tše nyenyane tša magaeng goba ka mafuri. Le gona, dinageng tše bjalo, ke ka sewelo dikgogo di agelwago dintlwana ditikologong tšeo di šireletšegilego. Mosegare dinonyana tše di lokollwa bakeng sa go ya godimo le fase le go sela-sela dijo, gomme di boa gae mantšiboa mohlomongwe bakeng sa go kotama godimo ga dihlare goba dirobeng tša ditšhipi.

Ga se mo go makatšago ge dinonyana tše dintši tšeo di godišwago ka mekgwa e bjalo di e-hwa—tše dingwe e le bahlaselwa ba bolwetši bjo šoro bja Newcastle (bolwetši bja dinonyana bjo bo akaretšago dika tša mathata a go hema le go roromela) gomme tše dingwe e le bahlaselwa ba diphedi tša go ja nama, batho le diphoofolo. Balemi ba bantši ga ba tsebe mekgwa le kamoo ba ka godišago dikgogo tša bona ka mo go lekanego, go di nea dintlwana tše di swanetšego goba go di šireletša malebana le malwetši. Ke ka baka leo go ilego gwa thongwa mananeo bakeng sa go thuša go ruta balemi dinageng tšeo di hlabologago. Ka mohlala, Food and Agriculture Organization of the United Nations, e sa tšwa go thoma lenaneo la nywaga e mehlano “bakeng sa go hola badiidi ba dinaga-magaeng ba Afrika ka tšwetšopele ya mekgwa ya go rua dikgogo.”

Mo nakong ye ga go tsebje gore ditla-morago tša megato e bjalo ya maikemišetšo a mabotse e tla ba dife. Ka gona, ke mo go šišinyago kgopolo bakeng sa badudi ba dinaga tše di atlegilego kudu go naganišiša ka taba ya gore selo se itšego se bjalo ka dilo tše tlwaelegilego bjalo ka seripa sa kgogo e ka ba matsaka go badudi ba bantši ba lefase. Bakeng sa batho ba bjalo, kgopolo ya ‘kgogo ka lapeng le lengwe le le lengwe’ e ka bonala e se selo ge e se toro yeo e ka se tsogego e phethegile.

Ge e ba o tla rata go amogela tsebišo e oketšegilego goba o tla rata gore motho yo mongwe a go etele bakeng sa go tla go swara thuto e sa lefelelwego ya legae ya Beibele le wena, hle ngwalela Jehovah’s Witnesses, Private Bag X2067, Krugersdorp, 1740, South Africa, goba o ngwalele atereseng e swanetšego yeo e lokeleditšwego go letlakala 5.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 32]

Mekgwa e Šireletšegilego ya go Swara Nama e Tala ya Kgogo

“Nama e tala ya kgogo e ka swara mo e ka bago diphedi tše kotsi tše bjalo ka paketheria ya salmonella, ka gona ke gabohlokwa go šetša kudu ge e apewa. Ka mehla hlapa diatla tša gago, hlatswa lepolanka la go e segelela, thipa le ditlabakelo tša go phula kgogo ka meetseng a borutho ao a nago le sesepe pele le ka morago ga go swara nama ya kgogo. Go šišinywa gore go dirišwe lepolanka la go segelela leo le ka hlatswago ka meetse a fišago kudu . . . gomme ge e ba go kgonega, lepolanka la go segelela le dirišetšwe go segelela nama e tala ya kgogo feela. Tološa nama ya kgogo yeo e kgahlilego ka mo go feletšego pele o e apea.”—The Cook’s Kitchen Bible.

[Diswantšho go letlakala 30]

Diruiwa tše dingwe tša dikgogo ke White Leghorn, Gray Jungle Fowl, Orpington, Polish le Speckled Sussex

[Mothopo]

All except White Leghorn: © Barry Koffler/www.feathersite.com

[Diswantšho go letlakala 31]

Go dirwa maiteko bakeng sa go thuša balemi dinageng tšeo di hlabologago go oketša tšweletšo ya dikgogo

[Seswantšho go letlakala 31]

Kua United States, dikgogo tše 90 lekgolong di ruilwe bakeng sa nama ya tšona