Ditšweletšwa tša Lefase Tšeo di Hwelelago

“Dilo ka moka tša tlhago di kgokagane, gomme ga bjale re ikarabela ka diphošo tša rena tša nakong e fetilego.”—makasine wa African Wildlife

GO YA ka World Wildlife Fund, ga e sa le go tloga ka bo-1980 batho ba be ba diriša ditšweletšwa tša lefase tša tlhago ka tekanyo e kgolo kudu go feta kamoo di atago ka gona. * Eupša yeo e fo ba tiragalo e tee feela ya go bontšha kamoo tikologo ya rena e lego ka tlase ga kgatelelo e kgolo ka gona.

Sešupo se sengwe ke boemo bja tshepedišo ya lefase ya tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona. Polelwana “tshepedišo ya tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona” e šupa go ditirišano tše di raraganego tša diphedi ka moka tšeo di lego tikologong ya tlhago, go akaretša dilo tše di phelago le tše di sa phelego. Boemo ka kakaretšo bja ditshepedišo tše tša tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona—go etša ge bo bontšhitšwe ke palo ya dithokgwa, meetse a se nago letswai, mawatle le diphedi tšeo di phelago mafelong a—bo bopa seo World Wildlife Fund e se bitšago Tšhupane ya Bophelo bja Lefaseng. Magareng ga 1970 le 2000, tšhupane ye e ile ya theoga ka 37 lekgolong.

Na go na le Ditšweletšwa tša Tlhago tše di Lekanego Batho ka Moka?

Ge e ba o dula lefaseng la ka Bodikela moo mabenkele a tletšego ka dilo tšeo di rekišwago e bile o ka kgona go yo reka ka diiri tše 24 ka letšatši, go thata go kwešiša gore go ka ba le go hlaelela ga ditšweletšwa tša tlhago. Lega go le bjalo, ke feela palo e nyenyane ya badudi ba lefase yeo e thabelago bophelo bja matsaka. Bontši bo katana le go tšwela pele bo phela letšatši le letšatši. Ka mohlala, go akanyetšwa gore batho ba fetago dimilione tše dikete tše pedi ba phela ka ditolara tše tharo goba ka fase ga moo ka letšatši gomme ba dimilione tše dikete tše pedi ga ba kgone go hwetša ditirelo tša theko ya tlase tša mohlagase.

Batho ba bangwe ba sola mekgwa ya tša kgwebo ya dinaga tše di humilego bakeng sa bodiidi bja dinaga tše di hlabologago. Vital Signs 2003 e bolela gore: “Ikonomi ya lefase e kgahlanong le dikgahlego tša badiidi.” Ge batho ba oketšegago ba dutše ba katanela go hwetša kabelo ya bona e nyenyane le yeo e bitšago kudu ya ditšweletšwa tša tlhago, bao ba se nago tšhelete ga ba kgone go tšea karolo bakeng sa go hwetša kabelo ya bona e swanetšego. Ka baka leo, seo se dira gore ditšweletšwa tša tlhago di hwetšwe ke bao ba ka kgonago go di lefelela—e lego bahumi.

 Dithokgwa Tšeo di Hwelelago

Go akanyetšwa gore 80 lekgolong ya badudi ba Afrika e diriša dikgong bakeng sa go apea. Go oketša moo, makasine wa Afrika Borwa e lego Getaway o re, “Afrika e na le palo e phagamego ya go ata ga thari [le] ya go ata ga badudi ba ditoropong lefaseng ka bophara.” Ka baka la se, tikologo ya ditoropo tše dingwe tše dikgolo kua Sahel, e lego tikologo ya pula e nago ka sewelo mollwaneng wa ka borwa bja Leganata la Sahara, e remilwe dihlare sekgoba sa go feta dikhilomithara tše 100 mathokong ka moka. Dihlare tšeo ga di a rengwa ntle le lebaka. Moprofesara Samuel Nana-Sinkam o bolela gore: ‘Bontši bja badudi ba Afrika ba senya tikologo ya bona e le feela gore ba tšwele pele ba phela.’

Boemo ke bjo bo fapanego kudu kua Amerika Borwa. Ka mohlala, kua Brazil go na le dikhamphani tše 7 600 tšeo di ngwadišitšwego ka molao tša go rema dihlare sethokgweng sa pula e nntši. Bontši bja tšona di šoma ka fase ga mekgatlo e megolo ya tša kgwebo ya boditšhaba-tšhaba. Khamphani ya go sega dihlare e lefa R200 bakeng sa go hwetša sehlare sa mahogany. Lega go le bjalo, nakong yeo ka yona barekiši ba fenitšhara, babapatši le batšweletši ba dirago mašokotšo, sona sehlare seo se ka bitša tšhelete ya go feta R850 000 pele se ka fihla mabenkeleng a rekišago fenitšhara. Ga go makatše ge sehlare sa mahogany se bitšwa mothopo o bohlokwa wa lehumo.

Go gatišitšwe dihlogo tše dintši tšeo di bolelago ka go senywa ga sethokgwa sa pula e nntši sa Brazil. Diswantšho tša sathalaete di bontšha gore sekgoba sa go feta disekwere khilomithara tše 20 000 sa sethokgwa sa Brazil se ile sa senywa ngwaga le ngwaga magareng ga 1995 le 2000. Makasine wa Veja wa Brazil o bega gore: “Palo ye ya tshenyo e bontšha gore lefelo la sethokgwa leo le lekanago le lebala la kgwele ya maoto le be le nyamela metsotswaneng e mengwe le e mengwe e seswai.” Ka mo go kgahlišago, go begilwe gore United States e le tee e ile ya amogela dihlare tša mahogany tša Brazil tša go feta 70 lekgolong ngwageng wa 2000.

Dikarolong tše dingwe tša lefase boemo ke bjo bo swanago mabapi le go senywa ga dithokgwa. Ka mohlala, seripa-gare sa dithokgwa le dikgwa tša Mexico  di nyameletše lebakeng la nywaga e 50 e fetilego. Go timelela ga dithokgwa tša Philippine e bile mo gogolo kudu. Naga yeo e lahlegelwa ke diheketere tše ka bago tše 100 000 tša dithokgwa ngwaga le ngwaga gomme morago kua ka 1999 go be go akanyetšwa gore ge e ba palo ye e dula e le bjalo, dithokgwa tše pedi go tše tharo tša setšhaba di tla nyamelela lebakeng la ka fase ga nywaga e lesome.

Go ka tšea nywaga e 60 go ya go e 100 gore sehlare sa hardwood se gole ka mo go feletšego, eupša go tšea feela metsotso e sego kae gore se rengwe. Na re swanetše go makala ge dithokgwa tša rena di sa kgone go mediša sehlare se sengwe ka pela bakeng sa go tšeela seo se remilwego sebaka?

Naga Yeo e Gogolegago

Ge dimela di tlošwa mobung, go se go ye kae mobu o šetšego wa ka godimo o a omelela gomme o tšewa ke phefo goba o gogolwa ke meetse. Mogato wo o bitšwa kgogolego.

Kgogolego e direga ka tlhago gomme ka kakaretšo ga se bothata bjo bogolo—ntle feela le ge motho a akgofiša mogato wo ka baka la go se hlokomele lefase gabotse. Ka mohlala, makasine wa China Today o bolela gore difeufeu gotee le dibaki tše dingwe tše bjalo ka go senywa ga dithokgwa le go fula ka tsela e feteletšego ga diruiwa, “go ile gwa akgofiša go gola” ga ditikologo tša maganata. Maemo a komelelo a sa tlwaelegago nywageng ya morago bjale a bakile gore diprofense tša China tša ka bodikela le ka leboa-bodikela di hlaselwe gabonolo ke diphefo tše tonyago tša Siberia tšeo di fokago nageng. Ditone tše dimilione tša lešabašaba le lesehla le lerole di ile tša fokwa ke phefo, tše dingwe tša fokela bokgoleng bja go fihla Korea le Japane. Ga bjale mo e ka bago 25 lekgolong ya naga ya China ke leganata.

Go senyega ga mobu wa Afrika go bakwa ke dilo tše swanago. Africa Geographic e bolela gore: “Ka baka la go tloša dimela tša sethokgweng bakeng sa go bjala mabele, balemi ba ile a fokodiša mobu o boleta ka tsela e sa lokišegego.” Go akanyeditšwe gore ka morago ga ge serapa se kgorilwe mehlašana, se lahlegelwa ke 50 lekgolong ya monono wa sona ka nako ya ka fase ga nywaga e meraro. Ka gona, makasine wo o oketša ka gore: “Diheketara tše dimilione di šetše di senyegetše sa ruri gomme tše dimilione di tla lahlegelwa ke monono wa tšona ka ge ditšweletšwa tša tša temo di fokotšega ngwaga le ngwaga.”

Go boletšwe gore Brazil e lahlegelwa ke ditone tša mobu tše dimilione tše 500 ngwaga le ngwaga ka baka la kgogolego. Kua Mexico, Lefapha la Tikologo le Ditšweletšwa tša Tlhago le bolela gore, 53 lekgolong ya naga ya mehlašana, 59 lekgolong ya dikgwa le 72 lekgolong ya dithokgwa e kgongwa ke kgogolego. Pego ya Lenaneo la Tšwelopele la Ditšhaba tše Kopanego (United Nations Development Programme) e bolela gore ka baka la tsebišo ka moka yeo e lego gona, “mohlomongwe kgogolego e kgoma mo e ka bago pedi-tharong ya naga ya temo. Ka baka la se, tšweletšo ya tša temo e fokotšega ka pela, mola melomo yeo e nyakago go fepja e oketšega.”

Meetse ke Mphiwa-feela Ebile a Bohlokwa Kudu

Motho a ka phela kgwedi ka moka a sa je, eupša ge a ka fetša beke a sa nwe meetse o tla hwa. Ka gona, ditsebi di bolela gore nywageng e latelago go fokotšega ga methopo ya meetse a se nago letswai e tla ba sebaki sa go oketšega ga dikgohlano. Go ya ka pego ya makasine wa Time ya 2002, batho ba fetago dimilione tše dikete lefaseng ka bophara ga ba kgone go hwetša ga bonolo meetse a hlwekilego a go nwa.

Go hlaelela ga meetse go bakwa ke dilo tše di fapa-fapanego. Kua Fora, tšhilafatšo e kgatha tema gomme ke mothopo o golago wo o bakago go tshwenyega. Le Figaro e bolela gore: “Dinoka tša Fora di šilafetše kudu.” Borathutamahlale ba hweditše gore bothata bjo bo bakwa ke meetse a elago a nago le letswai la nitrate, leo le tšwago manyoreng a šomišetšwago go lema. Le Figaro e bolela gore: “Dinoka tša Fora di tšhetše ditoni tše 375 000 tša letswai la nitrate lewatleng la Atlantic ka 1999, e lego tekanyo yeo e nyakilego e ipoeleditše gabedi go feta ka 1985.”

 Boemo ke bjo bo swanago le kua Japane. Yutaka Une yo e lego hlogo ya mokgatlo wo o sa dirego mašokotšo wa tšhireletšo ya tša temo o bolela gore, e le gore naga yeo e be le kabo e tsepamego ya dijo “balemi ba swanelwa ke go ithekga ka mo go feletšego ka manyora a dikhemikhale le dibolaya dikhunkhwane bakeng sa go kgotsofatša senyakwa sa setšhaba.” Se se feleleditše ka go šilafatša meetse a lego ka tlase ga lefase—e lego seo IHT Asahi Shimbun ya Tokyo e se bitšago “bothata bjo bogolo bjo bo apareditšego Japane.”

Kuranta ya Reforma e bega gore, kua Mexico, 35 lekgolong ya malwetši “e bakilwe ke dilo tša tikologo.” Go oketša moo, nyakišišo yeo e dirilwego ke mongwaledi wa tša maphelo e utollotše gore “modudi o tee go ba bane ga a na tshepedišo ya go lahla mantle, ba dimilione tše seswai ba hwetša meetse a bona didibeng, dinokeng, matsheng goba melatswaneng; gomme ba fetago milione o tee ba hwetša meetse mo diloring tše di rwalago meetse.” Ga go makatše ge go naganwa gore 90 lekgolong ya batho ba swerwego ke letšhollo kua Mexico ba le baketšwe ke meetse a šilafetšego!

Makasine wa Brazil wa Veja o bega gore: “Mabopo a lewatle a Rio ga a nee feela letšatši le le fišago, lešabašaba le lešweu le lewatle le letala lerata. A boetše a na le tekanyo e phagamego ya mantle ao a nago le dipaketheria tšeo di hwetšwago leleng le legolo le oli yeo e tšhologetšego lewatleng.” Lebaka ke gore ditshepedišo tša go lahla mantle tše fetago 50 lekgolong di elela ka go lebanya ka dinokeng, matsheng le lewatleng ntle le go hlwekišwa. Mafelelo a se ke go hlaelela ga meetse a hlwekilego ka mehla. Dinoka tšeo di dikologilego toropo e kgolo ya Brazil e lego São Paulo, di šilafetše kudu mo e lego gore meetse a go nwa a hwetšwa go tšwa lefelong leo le lego bokgole bja dikhilomithara tše 100.

Ka lehlakoreng le lengwe la lefase, go hlaelela mo gogolo ga meetse kua Australia go bakwa ke mogato wo o bitšwago go kgobokelana ga letswai mobung. Ka nywaga-some e mentši, beng ba mobu ba ile ba kgothaletšwa go kgora dinaga tša bona bakeng sa go bjala dibjalo. Ka baka la go hlaelela ga dihlašana tša go monya meetse a ka tlase ga lefase, meetse a lego ka fase ga mobu a ile a thoma go rotoga, a rotoga le ditoni tše dikete tša letswai la ka tlase ga mobu. Mokgatlo wa Australia wa Mohlakanelwa wa Nyakišišo ya tša Thutamahlale le Intaseteri (Australia’s Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation [CSIRO]) o bolela gore: “Mo e ka bago diheketere tše dimilione tše 2,5 tša naga di šetše di e-na le letswai. Karolo e kgolo ya yona, ke naga ya tša temo ya Australia ye e nago le tšweletšo kudu.”

Ba bangwe ba dumela gore ge e ba ditho tša mmušo wa Australia di be di sa ka tša kgahlegela mašokotšo kudu go feta bophelo bjo bobotse bja batho, bothata bja letswai bo ka be bo ile bja phengwa. Hugo Bekle wa Yunibesithi ya Edith Cowan kua Perth, Australia o re: “Ga e sa le go  tloga mathomong a bo 1917 mebušo e ile ya botšwa gore mafelo ao go bjalwago korong go wona a be a sekametše kudu go beng le letswai. Ka bo-1920 go ile gwa gatišwa tsebišo yeo e bolelago ka seo go tloša dibjalo tša naga go ka se dirago melatswaneng ya meetse a nago le letswai gomme taba ya gore se se dira gore meetse a ka fase ga mobu a rotoge e ile ya amogelwa e le therešo ke Lefapha la tša Temo ka bo-1930. CSIRO e ile ya dira nyakišišo e tseneletšego ka 1950 bakeng sa Mmušo [wa Australia], . . . lega go le bjalo mebušo e ile ya phegelela ka go phaela ka thoko ditemošo tše gomme ya nagana gore borathutamahlale ba na le kgethollo.”

Bophelo bja Batho bo Kotsing

Ka ntle le pelaelo, bontši ba ditiro tša batho bo be bo dirilwe ka maikemišetšo a mabotse. Lega go le bjalo, go etša ge go le bjalo ka mehla, ga re tsebe mo go kaalo ka tikologo bakeng sa gore re ka kgona go lemoga e sa le pele ka ditla-morago tša ditiro tša rena. Ditla-morago e bile tše bohloko. Molaodi wa South Australian Museum e lego Tim Flannery o re: “Re šarakantše teka-tekano ya bophelo moo e lego gore re beile lefase leo le re fepago kotsing gomme ka baka leo le bophelo bja rena bo kotsing.”

Tharollo ke eng? Na batho ba tla ka ba ithute go swara tikologo gabotse? Ge e le gabotse, na lefase le ka phološwa?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 6]

Lerothodi le Lengwe le le Lengwe le Bohlokwa

Megato e bonolo e sego kae e ka boloka dilithara tše dintši tša meetse.

● Lokiša dipompi tša go dutla

● Fetša nako e nyenyane o le ka šawareng

● Tswalela meetse ge o beola goba ge o hlapa meno

● Diriša ditoulo tša go hlapa makga a mabedi goba a mararo pele o di hlatswa

● Emela diaparo tša gago di tlale pele o ka diriša motšhene wa go hlatswa. (Molao wo o swanago wa motheo o šoma le go metšhene ya go hlatswa dibjana)

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 7]

Ge o Seketša, o ka se Diile

● The Canberra Times e bega gore, gaešita le ge Australia e le kontinente e omeletšego go di feta tšohle lefaseng, meetse a yona a go nošetša a fetago 90 lekgolong a “tšhelelwa dibjalong ka tsela e bonolo ya go fo gašwa diforong.” Ye ke “thekinolotši yeo e bego e šomišwa ke bo-farao ge ba be ba aga diphiramiti.”

● Lefaseng ka bophara, palo-gare ya meetse ao a šomišwago ke motho ka o tee ka o tee (go akaretša le ao a šomišwago go tša temo le diintasetering) ke dilithara tše 550 000 ka ngwaga. Lega go le bjalo, modudi yo a tlwaelegilego wa mo-Amerika Leboa o šomiša dilithara tše 1 600 000 ka ngwaga. Naga yeo e kilego ya ba karolo ya Russia e diriša meetse a mantši kudu, ao a akanyetšwago go dilithara tše dimilione tše 5,3, ao a dirišwago ke motho ka o tee ka ngwaga.

● Go ya ka Africa Geographic, “ka kakaretšo mo-Afrika Borwa yo mongwe le yo mongwe o diriša diheketere tše 4,0 tša mobu mola naga e ka kgona go fana ka diheketere tše 2,4 mothong ka o tee ka ngwaga.”

[Seswantšho go letlakala 5]

Naga ya Sahel kua Burkina Faso yeo dithokgwa tša yona di sentšwego. Nywaga e 15 e fetilego naga ye e be e tletše dihlare

[Mothopo]

©Jeremy Hartley/Panos Pictures

 [Seswantšho go letlakala 8]

Go rema dihlare le go di fiša ka mabaka a tša temo go senya dithokgwa tša pula e nntši kua Cameroon

[Mothopo]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[Seswantšho go letlakala 8]

Tšhilafatšo yeo e bakwago ke dinamelwa e sa dutše e le sebaki se segolo sa dipelaelo kua United States

[Seswantšho go letlakala 8, 9]

Mo e ka bago disekwere khilomithara tše 20 000 tša sethokgwa sa Brazil di ile tša senywa ngwaga le ngwaga magareng ga 1995 le 2000

[Mothopo]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[Seswantšho go letlakala 9]

Meetse a ka fase ga lefase ao a fepago sediba sa motse wo kua India a šilafaditšwe ke dipolasa tša di-“prawn”

[Mothopo]

© Giacomo Pirozzi/Panos Pictures

[Seswantšho go letlakala 9]

Batho ba fetago dimilione tše dikete tše pedi ba phela ka ditolara tše tharo goba ka fase ga moo ka letšatši

[Mothopo]

© Caroline Penn/Panos Pictures