O BE a se a huma e bile a se na matla a taolo. O be a se na le legae leo e lego la gagwe. Lega go le bjalo, dithuto tša gagwe di tutueditše batho ba dimilione. Na Jesu o kile a phela mo lefaseng e le ruri? Ke eng seo ditsebi tša mehleng yeno le tša bogologolo di se bolelago?

• Michael Grant yo e lego radihistori le setsebi sa tlhabologo ya batho ba bogologolo, o boletše gore: “Ge re ka lebelela Testamente e mpsha ka tsela yeo re lebelelago dingwalwa tše dingwe tša kgale tšeo di swerego ditaba tša histori, gona re ka se sa hlwa re gana gore Jesu o kile a phela lefaseng, go swana le ge re sa gane gore batho ba bantši ba boheitene ba kile ba ba gona, bao le ka mohla re sa belaelego gore ke batho ba histori.”

• Rudolf Bultmann yo e lego moprofesara wa dithuto tša Testamente e Mpsha, o boletše gore: “Taba ya go belaela ge e ba Jesu a kile a phela mo lefaseng ga e na motheo e bile ga se selo seo go ka ngangišanwago ka sona. Ga go na motho yo a hlaphogetšwego monaganong yo a ka belaelago gore Jesu ke mothomi wa Bokriste bjoo bo thekgwago ke setšhaba sa bogologolo sa Palestina [sa Bakriste].”

• Will Durant yo e lego radihistori, mongwadi le radifilosofi, o ngwadile gore: “E ka ba mohlolo o mogolo kudu go feta le ge e ka ba ofe wo o ngwadilwego Diebangeding wa gore batho feela ba sego kae [bangwadi ba Diebangedi] ba ile ba itlhamela taba ya gore go kile gwa ba le motho yo a nago le matla le semelo seo se kgahlišago, wa mekgwa e mebotse gakaakaa le yo a nago le moya wo o tutuetšago gakaakaa wa borwarre.”

• Albert Einstein yo e lego ramahlale wa Mojuda yo a belegetšwego Jeremane, o dumetše ka gore: “Ke Mojuda, eupša ke kgahlwa ke semelo se sebotse kudu sa Monatsaretha.” Ge Albert Einstein a botšišwa taba ya ge e ba a lebelela Jesu e le motho wa histori, o arabile ka gore: “Ruri go bjalo! Ga go na motho yo a ka balago Diebangedi gomme a se kwe gore Jesu o kile a phela mo lefaseng e le ruri. Semelo sa gagwe se kwagala mantšung ka moka. Go ka se be le nonwane yeo e kwagalago e le ya kgonthe ka tsela ye.”

  “Ga go na motho yo a ka balago Diebangedi gomme a se kwe gore Jesu o kile a phela mo lefaseng e le ruri.”

  —Albert Einstein

Pego ya bophelo le bodiredi bja Jesu e hwetšwa ka dipegong tša Beibele tšeo di bitšwago Diebangedi, e lego Mateo, Mareka, Luka le Johane, tšeo di bitšwago ka maina a banna bao ba di ngwadilego. Go oketša moo, methopo e mmalwa yeo e sego ya Bokriste e bolela ka yena.

• TACITUS

  (mo e ka bago ka 56-120 C.E., goba Mehleng ya Rena) Tacitus o lebelelwa e le yo mongwe wa boradihistori ba bagolo ba kgale ba Baroma. Pego ya gagwe ya Annals e bolela ka Pušo ya Roma go thoma ka 14 C.E. go fihla ka 68 C.E. (Jesu o hwile ka 33 C.E.) Tacitus o ngwadile gore Mmušiši Nero o ile a lebelelwa e le yena a thomilego mollo o mogolo woo o ilego wa senya Roma ka 64 C.E. Eupša Tacitus o ngwadile gore Nero o ile a latofatša Bakriste “e le go fediša mabarebare ao.” Ke moka Tacitus a re: “Kriste yo e lego mothomi wa leina [Mokriste], o ile a ahlolelwa lehu nakong ya pušo ya Tiberius ka diatleng tša mmušiši Pontio Pilato.”—Annals, XV, 44.

• SUETONIUS

  (mo e ka bago ka 69–ka morago ga 122 C.E.) Ka pukung ya gagwe ya Lives of the Caesars, radihistori yo wa Moroma o begile ka ditiragalo tša nakong ya babušiši ba 11 ba Roma. Karolong ya Kelaudio e bolela ka hlakahlakano magareng ga Bajuda kua Roma yeo e bakilwego ke ge ba ngangišana ka Jesu. (Ditiro 18:12) Suetonius o ngwadile gore: “Ka ge Bajuda ba ile ba tšwela pele ba baka ditšhitišo e le ge ba hlohleletšwa ke Chrestus [Kriste], [Kelaudio] o ile a ba raka Roma.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Le ge ka phošo Suetonius a ile a latofatša Jesu ka go bolela gore o bakile mpherefere, ga se a ka a belaela gore Jesu o bile gona.

• PLINY YO MONYENYANE

  (mo e ka bago ka 61-113 C.E.) Mongwadi yo wa Moroma yo gape e bego e le molaodi nageng ya Bithinia (Turkey ya mehleng yeno) o ile a ngwalela Mmušiši Trajan wa Roma mabapi le tsela yeo a bego a swanetše go swara Bakriste Profenseng yeo. Pliny o re o be a leka go gapeletša Bakriste gore ba latole tumelo ya bona gomme a bolaya bao ba bego ba gana go e latola. O hlalosa ka gore: “Ge e le mabapi le bao . . . ba ilego ba bušeletša mantšu a thapelo ao ke bego ke a lebišitše go Medimo [ya maaka], gomme bao ka go rata ba neilego sehlwaseeme sa gago diorelo le beine . . . ke moka ba roga Kriste . . . , ke bone e le mo go swanetšego gore ke ba lokolle.”—Pliny—Letters, Puku X, XCVI.

•  FLAVIUS JOSEPHUS

  (mo e ka bago ka 37-100 C.E.) Radihistori yo yoo gape e lego moperisita, o bolela gore moperisita yo a phagamego wa Mojuda e lego Annase, yo a bego a na le khuetšo dipolotiking, “o ile a kgoboketša baahlodi ba Sanhedrine [kgorokgolo ya tsheko ya Bajuda] gomme a tliša monna yo a bitšwago Jakobo pele ga bona, e lego ngwanabo Jesu yo a bego a bitšwa Kriste.”—Jewish Antiquities, XX, 200.

• TALMUD

  Kgoboketšo ye ya dingwalwa tša borabi tša Sejuda, tša lekgolong la boraro go ya lekgolong la botshelela la mengwaga  C.E., e bontšha gore gaešita le manaba a Jesu a ile a kgonthišetša go ba gona ga gagwe. Karolo e nngwe e bega gore: “Yeshu [Jesu] wa Monatsaretha o ile a bolawa ka Paseka,” e lego seo se nepagetšego go ya ka histori. (Talmud ya Babilona, Sanhedrin 43a, Codex ya Munich; bona Johane 19:14-16.) Karolo e nngwe gape e re: “Re se ke ra tšweletša morwa goba morutwana yo a inyatšišago ka batho go swana le Monatsaretha,” e lego sereto seo gantši se bego se dirišwa go Jesu.—Talmud ya Babilona, Berakoth 17b, mongwalo wa tlase, Codex ya Munich; bona Luka 18:37.

Diebangedi di re nea pego e kwagalago gabotse ya bophelo bja Jesu le bodiredi bja gagwe, go akaretša le dikarolo tše bohlokwa ka batho, mafelo le dinako, e lego dikarolo tše bohlokwa tša histori yeo e botegago. Re hwetša mohlala go Luka 3:1, 2, wo o re thušago go tseba letšatši leo ka lona monna yo a bitšwago Johane Mokolobetši a thomilego mošomo ka lona, e lego yo a ilego a tsebatša molaetša mabapi le Jesu pele Jesu a ka tšwelela.

Luka o ngwadile gore: “Ka ngwaga wa lesomehlano wa pušo ya Tiberio Kesara, ge Pontio Pilato e be e le mmuši wa Judea, Heroda yena e be e le mmuši wa selete sa Galilea, eupša Filipi ngwanabo e le mmuši wa selete sa naga ya Iturea le Terakoniti, gomme Lisania e le mmuši wa selete sa Abilene. Mehleng ya Annase moperisita yo mogolo le ya Kayafa, lentšu la Modimo le ile la tlela Johane morwa wa Sakaria lešokeng.” Pego ye yeo e humilego ka ditlhaloso e re thuša go tseba gore “lentšu la Modimo le ile la tlela Johane” ka ngwaga wa 29 C.E.

 Batho ba šupa bao Luka a bolelago ka bona ba tsebja kudu ke boradihistori. Re sa bolela ka seo, baswayadiphošo ba bangwe ba ile ba belaela taba ya ge e ba Pontio Pilato le Lisania ba kile ba ba gona. Eupša baswayadiphošo ba ile ba fofa pele moropa o lla. Go utolotšwe mengwalokgwaro ya kgale yeo e bolelago ka maina a mabedi a bahlankedi bao gomme gwa kgonthišetšwa pego ya Luka. *

Potšišo ya go ba gona ga Jesu ke ya bohlokwa ka gobane dithuto tša gagwe ke tše bohlokwa. Ka mohlala, Jesu o rutile batho kamoo ba ka phelago bophelo bjo bo thabišago le bjo bo kgotsofatšago. * Gape o holofeditše nako yeo ka yona batho ba tlago go phela ka khutšo ya kgonthe le tšhireletšego, ba le boteeng ka tlase ga pušo e tee ya lefase yeo e bitšwago “Mmušo wa Modimo.”—Luka 4:43.

Leina “Mmušo wa Modimo” ke leo le swanetšego ka gobane mmušo woo o tla dira gore go be le taolo ya Modimo mo lefaseng. (Kutollo 11:15) Jesu o dirile gore taba ye e kwagale gabotse ge a be a bolela thapelong ya mohlala gore: “Tatago rena wa magodimong, . . . Mmušo wa gago a o tle. Thato ya gago a e direge . . . mo lefaseng.” (Mateo 6:9, 10) Mmušo wa Modimo o tlo direla batho eng? Ela hloko seo se latelago:

• Dintwa le dintwa tša selegae di tla fedišwa.—Psalme 46:8-11.

• Bokgopo, go akaretša lehufa le bomenetša, di tlo fedišetšwa sa ruri gammogo le batho ba babe.—Psalme 37:10, 11.

• Batho bao ba tla bušwago ke Mmušo woo wa Modimo ba tla thabela mošomo wo o kgotsofatšago le wo o enywago.—Jesaya 65:21, 22.

• Lefase le tla kaonefala boemong bjo le lego go bjona ke moka la tšweletša dienywa ka bontši.—Psalme 72:16; Jesaya 11:9.

Batho ba bangwe ba ka nagana gore dikholofetšo tše e no ba toro feela. Eupša na go dumela dikholofetšong tša batho gona ga e no ba toro feela? Ela hloko se: Le ge batho ba gatetše pele tabeng ya thuto, thutamahlale le ya thekinolotši, ba dimilione lehono ba ikwa ba sa šireletšega e bile ba se na kholofelo ka bokamoso. Letšatši le lengwe le le lengwe re bona bohlatse bja gore ikonomi, dipolitiki le bodumedi di na le kgatelelo, megabaru gotee le bomenetša. Therešo ke gore pušo ya motho e paletšwe!—Mmoledi 8:9.

Ka gona, re swanetše go tšea potšišo ya go ba gona ga Jesu e le bohlokwa. * Lengwalo la 2 Bakorinthe 1:19, 20 le hlalosa gore: “Go sa šetšwe gore dikholofetšo tša Modimo ke tše dintši gakaakang, di bile Ee ka [Kriste].”