“Barwarre ba Mapoliši”—Ke ka Baka La’ng ba be ba Tlaišwa?

Ka 1638 palamente ya Poland e ile ya šitiša o šoro sehlopha se senyenyane sa bodumedi seo se bego se tsebja e le Barwarre ba Mapoliši. Kereke le motšhene wa go gatiša tša sehlopha seo di ile tša senywa. Yunibesithi ya Raków e ile ya tswalelwa, gomme baprofesara bao ba bego ba ruta moo ba ile ba rakwa nageng.

Ka morago ga nywaga e 20, palamente e ile ya gata mogato o mongwe. E ile ya laela gore ditho ka moka tša sehlopha, tšeo di ka bago di be di le 10 000 goba go feta moo ka palo, di tšwe ka nageng. Go tlile bjang gore boemo e be bjo bobe gakaakaa nageng yeo ka nako yeo e bego e lebelelwa e le e nngwe ya tšeo di kgotlelelago kudu Yuropa ka moka? Barwarre ba Mapoliši ba be ba dirile eng gore ba be ba swanelwe ke go swarwa ka sehlogo gakaakaa?

TŠE ka moka di thomile ge go be go e-ba le karogano e kgolo ka gare ga Kereke ya Calvin ya Poland. Taba-kgolo ya ngangišano e be e le thuto ya Boraro botee. Baetapele ba mokgatlo o tšwelago pele wa ka kerekeng ba ile ba gana thuto yeo e le yeo e sego ya Mangwalo. Se se ile sa galefiša baetapele ba kereke gomme sa bakela mokgatlo o tšwelago pele go ikarola.

Balatedi ba Calvin ba ile ba bitša sehlopha seo se ikarotšego gore ke ma-Arius, * eupša bakgomaredi ba sehlopha se sefsa ba ile ba kgetha go ipitša Bakriste goba Barwarre ba Mapoliši. Ba tsebja gape e le ma-Socinus, ba reeletšwe ka Laelius Socinus, Motaliana yo a bego a tutueditšwe ke Servetus le yoo motlogolo wa gagwe Faustus Socinus a ilego a ya Poland gomme a ba yo mogolo mokgatlong wo.

Ka nako yeo monna yo mongwe yo a tumilego wa Mopoliši, Jan Sienieński o ile a leka go nea kereke e mpsha seo a bego a se bitša “lefelo le le homotšego le le le rulagantšwego” leo e ka golelago go lona. Ka go diriša tokelo e kgethegilego yeo a bego a e filwe ke kgoši ya Poland, Sienieński o ile a hloma toropo ya Raków, yeo ka morago e ilego ya fetoga lefelo la thuto ya Socinius kua Poland. Sienieński o ile a nea badudi ba Raków ditshwanelo tše dintši go akaretša le tshwanelo ya go rapela ka bolokologi.

Ditsebi tša mediro ya diatla, dingaka, bo-rakhemisi, baagi ba motse le bahlomphegi ba madumedi a sa swanego ba ile ba gogelwa toropong e mpsha. Go oketša moo, baruti ba ile ba kgeregela moo ba e-tšwa Poland, Lithuania, Transylvania, Fora gaešita le Engelane. Lega go le bjalo, ga se batho ba ka moka ba ba sa tšwago go fihla bao ba bego ba dumela ditumelo tša Socinius; ka gona lebakeng la nywaga e meraro e latetšego, go tloga ka 1569 go fihla ka 1572, Raków e ile ya fetoga lefelo la dipoledišano tše di sa felego tša tša thutatumelo. Mafelelo e bile afe?

Lapa Leo le Aroganego

Mokgatlo wa Socinius ka bowona o ile wa arogana, go e-na le bao ba bego ba amogetše dipono tše di feteletšego ba le lehlakoreng la bona le bao dikgopolo tša bona di bego di leka-lekane le bona ba le ka go la bona. Lega go le bjalo, go sa šetšwe diphapano tša bona, ditumelo tša bona tše swanago e be e le tše hlaolago. Ba ile ba gana thuto ya Boraro botee; ba ile ba gana go kolobetša masea; ka kakaretšo ba be ba sa rwale dibetša gomme gantši ba be ba sa amogele  maemo setšhabeng. * Gape ba be ba ganetša go ba gona ga dihele e le lefelo la tlhokofatšo. Go tše ka moka, ba ile ba hlokomologa meetlo e tumilego ya bodumedi.

Baruti ba Calvin le ba Katholika ka bobedi ba ile ba tsoša kganetšo e šoro malebana le sehlopha se, eupša baruti ba Socinus ba ile ba ikhola ka boemo bja go kgotlelelana ga madumedi, bjo bo bego bo kgothaletšwa ke dikgoši tša Mapoliši tše bjalo ka Sigismund II Augustus le Stephen Báthory, bakeng sa go ruta dikgopolo tša bona.

Puku e Bohlokwa ya Budny

Phetolelo ya Beibele ya Calvin yeo e bego e dirišwa ka bophara ka nako yeo, e be e sa kgotsofatše dinyakwa tša babadi ba bantši. Phetolelo ye e be e se ya fetolelwa go tšwa malemeng a setlogo, eupša e be e fetoletšwe go tšwa go Vulgate ya Selatine le phetolelo ya Sefora yeo e bego e le gona ka nako yeo. Mothopo o mongwe o re: “Go botega le go nepagala ga kgopolo di ile tša lahlega ge go be go tsongwa mongwalelo o mobotse.” Go ile gwa tšwelela diphošo tše dintši. Ka gona, seithuti se se tumilego se se bitšwago Szymon Budny se ile sa kgopelwa gore se tlo phošolla phetolelo ye. O ile a phetha ka gore go be go tla ba bonolo go tšweletša phetolelo e mpsha ka mo go feletšego go e na le go phošolla ya kgale. Budny o ile a thoma modirong woo mo e ka bago ka 1567.

Ge a fetolela, Budny o be a hlahloba lentšu le lengwe le le lengwe ka kelohloko le ao a sa swanego le ona ka tsela yeo ka yona go se nago yo a ilego a dira bjalo pele kua Poland. Moo mongwalo wa Sehebere o bego o le thata go fetolelwa, o be a bontšha phetolelo e lebanyago ditlhalosong tša ka thoko. Ge go be go nyakega, o be a hlama mantšu a mafsa gomme a leka go diriša Sepoliši se bonolo seo se bego se dirišwa letšatši le letšatši sa mehleng ya gagwe. Pakane ya gagwe e be e le go nea mmadi phetolelo e botegago le e nepagetšego ya Beibele.

Phetolelo ya Budny ya Beibele ka moka e ile ya gatišwa ka 1572. Lega go le bjalo, bagatiši ba puku ba ile ba senya phetolelo ya gagwe ya Mangwalo a Segerika. A sa langwa, Budny o ile a thoma go dira kgatišo e boeleditšwego yeo e ilego ya fetšwa ka morago ga nywaga e mebedi. Phetolelo ya Budny e bohlale ya Mangwalo a Segerika e be e feta ya diphetolelo tša Sepoliši tša nakong e fetilego. Go oketša moo, o ile a bušetša leina la Modimo, Jehofa, madulong a lona mafelong a mantši.

Karolong ya mafelelo ya lekgolo la bo-16 la nywaga le nywaga-some e meraro ya mathomo ya lekgolo la bo-17 la nywaga, Raków, yeo e bego e le motse-mošate wa mokgatlo woo, e ile ya fetoga lefelo la bodumedi le la tša thuto. Moo baetapele le bangwadi ba Barwarre ba Mapoliši ba be ba gatiša dipampišana le dipuku tša bona.

Ba be ba Kgothaletša Thuto

Modiro wa Barwarre ba Mapoliši wa go gatiša o ile wa thoma go ipha matla mo e ka bago ka 1600 ge motšhene wa go gatiša o be o emišwa kua Raków. Motšhene wa go gatiša o be o kgona go tšweletša dipampišana le dipuku tše dikgolo ka maleme a mmalwa. E le lefelo la kgatišo, go se go ye kae Raków e ile ya phenkgišana le mafelo a kaone-kaone Yuropa. Go dumelwa gore go ile gwa gatišwa bontši bja dikgatišo tše 200 motšheneng woo nywageng e 40 e latetšego. Lefelo la kgaufsi la go tšweletša pampiri leo e bego e le la Barwarre ba Mapoliši, le be le tšweletša pampiri ya maemo a godimo bakeng sa dipuku tše.

Go se go ye kae Barwarre ba Mapoliši ba ile ba bona go nyakega gore ba rute badumedi-gotee le bona le ba bangwe. Bakeng sa go phetha morero woo, go ile gwa hlongwa Yunibesithi ya Raków ka 1602. Barwa ba Barwarre ba Mapoliši gotee le bašemanyana ba Makatholika le ba Maprotestanta ba be ba tsena diklase gona moo. Gaešita le ge yunibesithi e be e le seminari ya thutatumelo, go be go sa rutwe thuto ya bodumedi feela. Maleme a šele, melao ya boitshwaro, tša boiphedišo, histori, molao, tlhaologanyo, thutamahlale ya tlhago, dipalo, bongaka le tša boitšhidullo e be e le karolo ya lenaneo-thuto. Yunibesithi e be e e-na le bokgoba-puku bjo bogolo bjoo bo ilego bja tšwela pele bo gola ka thušo ya motšhene wa go gatiša wa lefelong leo.

Ge ngwaga-kgolo wa bo-17 o le gare o tšwela pele, go ile gwa bonagala eka Barwarre ba Mapoliši ba be ba tla tšwela pele ba gola. Lega go le bjalo, go be go ka se be bjalo.

Kereke le Mmušo di a Itwela

Zbigniew Ogonowski wa Sekolo sa tša Thutamahlale sa Poland o hlalosa gore: “Bofelong bja ngwaga-some wa boraro wa lekgolo la bo-17 la nywaga, boemo bja ma-Arius kua Poland bo ile bja thoma go phuhlama ka lebelo.” Se e be e le ka lebaka la modiro o golago ka matla wa baruti ba Katholika.  Baruti ba be ba diriša tsela e nngwe le e nngwe e kgonegago, go akaretša go thomeletša le go goboša bakeng sa go hlompholla Barwarre ba Mapoliši. Tlhaselo e ile ya dirwa ke boemo bjo bo fetogilego bja tša dipolitiki kua Poland gore e be bonolo. Kgoši e mpsha ya Poland, Sigismund III Vasa e be e le lenaba la Barwarre ba Mapoliši. Bahlatlami ba gagwe, kudu-kudu John II Casimir Vasa, le yena ka mo go swanago o ile a thekga maiteko a Kereke ya Katholika a go šwalalanya Barwarre ba Mapoliši.

Ditaba di ile tša fihla seremong ka seo go thwego ke kgobošo ya ka boomo ya sefapano ye e dirilwego ke barutwana ba mmalwa ba Raków. Tiragalo ye e ile ya fetoga seširo bakeng sa go senywa ga motse-mošate wa Barwarre ba Mapoliši. Mong wa Raków o ile a latofatšwa ka pele ga kgoro ya tsheko ya palamente ka ‘go gaša bokgopo’ ka go thekga Yunibesithi ya Raków le motšhene wa yona wa go gatiša. Barwarre ba Mapoliši ba ile ba latofatšwa ka tiro ya go menola, ya go akaretšwa meletlong ya mašata le ka go phela maphelo ao a gobogilego. Palamente e ile ya dira phetho ya gore Yunibesithi ya Raków e swanetše go tswalelwa le ya gore motšhene wa go gatiša le kereke tšeo e lego tša Barwarre ba Mapoliši di swanetše go senywa. Badumedi ba ile ba laelwa gore ba tloge toropong. Baprofesara ba yunibesithi bona ba ile ba iletšwa go dula ka nageng ka tlase ga kotlo ya lehu. Barwarre ba bangwe ba Mapoliši ba ile ba hudugela mafelong a šireletšegilego kudu a bjalo ka Silesia le Slovakia

Ka 1658 palamente e ile ya laela gore Barwarre ba Mapoliši ba be ba swanetše go rekiša thoto ya bona gomme ba hudugele moše wa mawatle lebakeng la nywaga e meraro. Ka morago, nako yeo e beilwego e ile ya bušetšwa morago nywageng e mebedi. Bohle bao ba bego ba tla ipolela ba dumela ditumelong tša bona ka morago ga moo ba be ba tla bolawa.

A mangwe a ma-Socinus a ile a dula Netherlands, moo a ilego a tšwela pele ka modiro wa ona wa go gatiša. Kua Transylvania phuthego e ile ya tšwela pele e šoma go ba go fihla mathomong a lekgolo la bo-18 la nywaga. Dibokeng tša bona tšeo di bego di swarwa gararo ka beke, ba be ba opela dipsalme, ba theetša dithero le go bala go tšwa go katikasema yeo e bego e lokišeleditšwe bakeng sa go hlalosa dithuto tša bona. Bakeng sa go boloka phuthego e hlwekile, badumedi-gotee ba be ba phošollwa, ba laiwa gomme ge go be go nyakega ba be ba rakwa.

Barwarre ba Mapoliši e be e le barutwana ba Lentšu la Modimo. Ba ile ba utolla ditherešo tše bohlokwa gomme ba be ba di abelana le ba bangwe ka go se dika-dike. Lega go le bjalo, mafelelong ba ile ba gašana le Yuropa gomme ba hwetša ba thatafalelwa kudu ke go boloka botee bja bona. Ge nako e dutše e e-ya, Barwarre ba Mapoliši ba ile ba hwelela.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 23]

Ntlo yeo e bego e le ya moruti wa Socinus

[Diswantšho go letlakala 23]

Ka godimo: Raków lehono; go ya ka go le letona ke lefelo la bodula-noši leo le hlomilwego ka 1650 bakeng sa go fediša mehlala le ge e le efe ya “thuto ya Arius”; ka tlase: Baruti ba Katholika ba ile ba hloma sefapano lefelong le bakeng sa go fehla ntwa le Barwarre ba Mapoliši

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 21]

Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572