Ma-hasmonaean le Bohwa bja Ona

GE Jesu a be a le mo lefaseng, Bojuda bo be bo arogantšwe ka dihlopha, ka moka ga tšona di phadišana ka tutuetšo ya tšona bathong. Bjo ke boemo bjo bo lego ka dipegong tša Diebangedi gotee le mengwalong ya radihistori wa mo-Juda wa lekgolong la pele la nywaga Josephus.

Bafarisei le Basadutsei ba bonagala tiragalong ye e le ba nago le matla a tutuetšago, ba kgona go tutuetša kgopolo ya setšhaba gaešita le go fihla ntlheng ya go gana Jesu e le Mesia. (Mateo 15:​1, 2; 16:1; Johane 11:​47, 48; 12:​42, 43) Lega go le bjalo, ga go na mo go bolelwago ka dihlopha tše tše pedi tše di nago le tutuetšo e kgolo le ge e le kae ka Mangwalong a Sehebere.

Josephus o bolela ka lekga la mathomo ka Basadutsei le Bafarisei e le ba lekgolong la bobedi la nywaga B.C.E. Nakong ye ba-Juda ba bantši ba be ba ineela kgoketšong ya setlogo sa Segerika e lego setšo sa Segerika le filosofi ya gona. Ntwa magareng ga setlogo sa Segerika le Bojuda e ile ya tsoga ge babuši ba ba-Seleucia ba be ba šilafatša tempele kua Jerusalema, ba e neela go Zeus. Moetapele yo matla wa mo-Juda e lego Judah Maccabee, wa setšhaba seo se tsebjago ka ma-Hasmonaean o ile a etelela pele madira a marabele ao a ilego a lokolla tempele diatleng tša ba-Gerika. *

Nywageng yeo e latetšego kapejana ka morago ga phetogelo ya ba-Maccabee le phenyo ya bona e ile ya hlaolwa ka tshekamelo ya go hlama dihlotswana tšeo di theilwego dithutong tše di lwantšhanago, e nngwe le e nngwe e phadišana le tše dingwe bakeng sa go thopa setšhaba se segolwanyane sa ba-Juda. Eupša ke ka baka la’ng go ile gwa tsoga tshekamelo ye? Ke ka baka la’ng Bojuda bo ile bja arogana gakaakaa? Bakeng sa go nea karabo, anke re hlahlobeng histori ya ma-Hasmonaean.

Boipušo le Karogano Tšeo di Golago

Ka morago ga go fihlelela pakane ya gagwe ya bodumedi ya go tsošološa borapedi tempeleng ya Jehofa, Judah Maccabee o ile a retologela dipolitiking. Ka baka leo, ba-Juda ba bantši ba ile ba kgaotša go mo latela. Lega go le bjalo, o ile a tšwela pele ka ntwa ya gagwe malebana le babuši ba ma-Seleucia, a hlama kwano le Roma gomme a tsoma go hlama Mmušo wo o ipušago wa ba-Juda. Ka morago ga go hwela ga Judah ntweng, banababo Jonathan le Simon ba ile ba tšwetša ntwa pele. Babuši ba ma-Seleucia mathomong ba ile ba ganetša ba-Maccabee o šoro. Eupša ge nako e dutše e tšwela pele, babuši ba ile ba dumela go kwanantšha dipolitiking, ba nea barwarre ba ma-Hasmonaean tekanyo e itšego ya sebaka sa go ipuša.

Gaešita le ge e le ba lešika la boperisita, ga go na mo-Hasmonaean yo a kilego a hlankela maemong a go ba moperisita yo a phagamego. Ba-Juda ba bantši ba be ba nagana gore boemong bjo go swanetše go dule baperisita ba leloko la Tsadoko, yoo Salomo a bego a mo kgethile bjalo ka moperisita yo a phagamego. (1 Dikxoši 2:​35; Hesekiele 43:​19) Jonathan o dirišitše ntwa le  bokgoni go gapeletša ma-Seleucia go mo kgetha e le moperisita yo mogolo. Eupša ka morago ga lehu la Jonathan, ngwanabo Simon o ile a fihlelela dilo tše dintši kudu. Ka September 140 B.C.E., molao wa bohlokwa o ile wa ntšhwa kua Jerusalema, o ngwadilwe matlapeng a bronze ka mongwalelo wa Segerika e le o rego: “Kgoši Demetrius [mmuši wa mo-Seleucia wa mo-Gerika] o mmeile [Simon] moperisita yo mogolo, a mo dira yo mongwe wa Bagwera ba gagwe gomme a mo nea maemo a phagamego. . . . Ba-Juda le baperisita ba bona ba phethile gore Simon e swanetše go ba moetapele le moperisita wa bona yo mogolo ka mo go sa felego, go fihlela ge moporofeta yo a botegago a tšwelela.”​—1 Maccabees 14:​38-41 (puku ya histori yeo e hwetšwago ka go Apocrypha).

Boemo bja Simon e le mmuši e bile e le moperisita yo mogolo​—bakeng sa gagwe le ditlogolwana tša gagwe​—ga se mmušo wa ma-Seleucia a šele feela woo o ilego wa dumelelana ka bjona eupša gape le “Setšhaba se Segolo” sa batho ba gagwe ka noši. Se se ile sa swaya phetogo e bohlokwa. Bjalo ka ge radihistori Emil Schürer a ngwadile, gatee-tee ka morago ga gore ma-Hasmonaean a hlome leloko la magoši la bopolitiki, “selo seo a bego a tshwenyegile ka sona kudu se be se sa hlwe se le mabapi le taba ya go phethagatšwa ga Torah [Molao wa ba-Juda] eupša se be se le mabapi le go šireletšwa le go katološwa ga mmušo wa ona wa bopolitiki.” Lega go le bjalo, Simon e le ge a ela hloko gore a se ke a kgopiša ba-Juda bao ba kgomegago gabonolo, o dirišitše leina “moetapele wa batho,” go e na le “kgoši.”

Ga se bohle bao ba bego ba thabišitšwe ke go ubula taolo ya bodumedi gotee le ya bopolitiki ga ma-Hasmonaean. Go ya ka diithuti tše dintši, e bile nakong ye moo setšhaba sa kua Qumran se ilego sa hlongwa. Moperisita wa leloko la Tsadoko yoo go dumelwago gore ke yo go bolelwago ka yena mengwalong ya Qumran e le “Morutiši wa Toko,” o ile a tloga Jerusalema gomme a etelela pele sehlopha se se ganetšago go tsena Leganateng la Juda kgaufsi le Lewatle le le Hwilego. Le lengwe la Mangwalo a go Phuthwa a Lewatleng le le Hwilego, tlhaloso e lego mabapi le puku ya Habakuku, le sola “Moperisita yo Mobe yo a bego a bitšwa ka la therešo mathomong, eupša ge a buša Isiraele pelo ya gagwe e ile ya thoma go ikgogomoša.” Diithuti tše dintši di dumela gore Jonathan goba Simon ba ka swanela tlhaloso ya sehlotswana ya “Moperisita yo Kgopo” yo a bušago.

Simon o ile a tšwela pele ka masolo a madira go katološa tikologo yeo e lego ka tlase ga taolo ya gagwe. Lega go le bjalo, pušo ya gagwe e ile ya fela gatee-tee ge mokgonyana wa gagwe Ptolemy a mmolaya ka go mo khukhunetša gotee le barwa ba gagwe ba babedi ge ba be ba le monyanyeng kgaufsi le Jeriko. Maiteko a a go leka go hwetša taolo a ile a palelwa. John Hyrcanus, morwa yo a šetšego wa Simon o ile a lemošwa ka maiteko a go nyaka go mmolaya. O ile a tanya bao ba bego ba bonagala e ka ba babolai ba gagwe ba go khukhunetša gomme a tšea boetapele le maemo a boperisita bjo bo phagamego legatong la tatagwe.

Katološo e Tšwelago Pele le Kgatelelo

Mathomong, John Hyrcanus o ile a lebeletšana le ditšhošetšo tše šoro tše tšwago madireng a ba-Siria eupša ka 129 B.C.E., leloko la magoši la ma-Seleucia le ile la loba ntweng ya mahlo-mahwibidu malebana le ba-Pareta. Mabapi le tsela yeo ntwa ye e ilego ya kgoma ma-Seleucia ka gona, seithuti sa mo-Juda Menahem Stern se ngwadile gore: “Thulaganyo ka moka ya mmušo e ile ya nyaka e phuhlama ka mo go feletšego.” Ka gona Hyrcanus o ile a “kgona go lemoga ka mo go tletšego boipušo bja Judea bja bopolitiki gomme a thoma go nabela mahlakoreng a fapa-fapanego.” Ka kgonthe o ile a katološa mmušo wa gagwe.

Ga bjale a se sa šitišwa ke tšhošetšo le ge e le efe ya ba-Siria, Hyrcanus o ile a thoma go šwahlela ditikologo tše di lego ka ntle ga Judea, a di thopa. Badudi ba ile ba swanelwa ke gore ba sokologele Bojudeng goba go sego bjalo metse ya bona e be e tla phušolwa. Le lengwe la masolo a bjalo le be le le malebana le ba-Edomo. Stern o hlalositše mabapi le lesolo le gore: “Tshokologo ya ba-Edomo e be e le ya mathomo ya moswana-noši, ka ge e bile ya go sokologa ga moloko ka moka go e na le go ba ga batho ba sego kae feela.” Gare ga mafelo a mangwe ao a ilego a fenywa e be e le Samaria, moo Hyrcanus a ilego a phušola tempele ya ba-Samaria yeo e bego e le Thabeng ya Gerisima. Radihistori Solomon Grayzel ge a bontšha go segiša ga mokgwa wa go sokollwa ka kgapeletšo ke leloko la magoši la ma-Hasmonaean, o ngwadile gore: “Mo setlogolo sa Mattathias [tatago Judah Maccabee] se ile sa senya molao wa motheo o mogolo​—tokologo ya bodumedi​—woo moloko wo o fetilego o ilego wa o lwela kudu.”

 Bafarisei le Basadutsei ba a Tšwelela

Ke ge a be a ngwala mabapi le pušo ya Hyrcanus moo Josephus a thomago go lebeletšana le tutuetšo e oketšegago ya Bafarisei le Basadutsei. (Josephus o ile a bolela ka Bafarisei bao ba phetšego nakong ya pušo ya Jonathan.) Ga a bolele ka mathomo a bona. Diithuti tše dingwe di ba lebelela e le sehlopha seo se tšwelego go ba-Hasidi, sehlotswana seo se fišegelago bodumedi seo se ilego sa thekga Judah Maccabee dipakaneng tša gagwe tša bodumedi eupša sa mo hlanogela ge kganyogo ya gagwe ya go kganyoga maemo e fetogela bopolitiking.

Leina Bafarisei ka kakaretšo le tswalana le modu wa Sehebere wo o bolelago “bao ba arogilego,” gaešita le ge ba bangwe ba le lebelela le tswalana le lentšu “bahlatholodi.” Bafarisei e be e le diithuti tše di tšwago bathong ba tlwaelegilego bao e sego ba setlogo se se kgethegilego. Ba ile ba ikaroganya le go šilafatšwa go ya ka ditirelo ke filosofi ya borapedi bjo bo kgethegilego, ba diriša melao ya tempele ya bokgethwa bja boperisita maemong a tlwaelegilego a bophelo bja letšatši le letšatši. Bafarisei ba ile ba tšweletša mohuta o mofsa wa go hlatholla Mangwalo le kgopolo yeo ka morago e ilego ya tsebja e le molao o ngwadilwego. Nakong ya pušo ya Simon ba ile ba hwetša tutuetšo e kgolo kudu ge ba bangwe ba be ba kgethelwa lekgotleng la Gerousia (lekgotla la banna ba bagolo), leo ka morago le ilego la tsebja ka la Sanhedrine.

Josephus o laodiša gore John Hyrcanus mathomong e be e le morutwana le mothekgi wa Bafarisei. Lega go le bjalo, lebakeng le lengwe Bafarisei ba ile ba mo kgalemelela go se tlogele maemo a boperisita bjo bo phagamego. Se se ile sa lebiša tšhwalalanong ya kgonthe. Hyrcanus o ile a iletša ditaelo tša bodumedi tša Bafarisei. E le kotlo e okeditšwego, o ile a thekga baganetši ba bodumedi ba Bafarisei, e lego Basadutsei.

Leina Basadutsei mohlomongwe le na le kgokagano le Moperisita yo Mogolo Tsadoko, yoo ditlogolwana tša gagwe e bego e le baperisita ga e sa le go tloga nakong ya Salomo. Lega go le bjalo, ga se Basadutsei ka moka bao e bego e le ba leloko le. Go ya ka Josephus, Basadutsei e be e le bakgomana le banna ba ba humilego ba setšhaba, gomme ba be ba sa thekgwe ke batho ba bantši. Moprofesara Schiffman o re: “Bontši bja bona . . . go bonala e be e le baperisita goba bao ba nyalelanego le malapa a baperisita ba bagolo.” Ka gona ba be ba tswalane kudu ka lebaka le letelele le bao ba nago le matla. Ka gona, tema e oketšegilego yeo Bafarisei ba bego ba e kgatha bophelong bja setšhaba le kgopolo ya Bofarisei ya go fetišetša bokgethwa bjo bo swanago le bja baperisita bathong ka moka e be e tšewa e le tšhošetšo yeo e bego e ka fokodiša matla a taolo a tlwaetšwego a Basadutsei. Gona bjale, nywageng ya mafelelo ya pušo ya Hyrcanus, Basadutsei ba ile ba thomološa go laola gape.

Dipolitiki di a Gola, Borapedi bo a Fokotšega

Morwa yo mogolo wa Hyrcanus e lego Aristobulus, o bušitše ngwaga o tee feela pele ga ge a ka hwa. O ile a tšwetša pele mokgwa wa go sokolla ka kgapeletšo go ba-Iturea gomme a dira gore Galilea ya ka godimo e laolwe ke ma-Hasmonaean. Eupša e bile ka tlase ga pušo ya ngwanabo Alexander Jannaeus yo a bušitšego go tloga ka 103-76 B.C.E., moo leloko la magoši la ma-Hasmonaean le ilego la fihla seremong sa go buša ga lona.

 Alexander Jannaeus o ile a gana mokgwa wa nakong e fetilego gomme a ipolela ka bolokologi e le moperisita yo mogolo gotee le kgoši. Dintwa magareng ga ma-Hasmonaean le Bafarisei di ile tša gakala, tša ba tša lebiša ntweng ya selegae yeo go yona go ilego gwa hwa ba-Juda ba 50 000. Ka morago ga ge borabele bo fedišitšwe, ka mokgwa o re gopotšago ka dikgoši tša baheitene, Jannaeus o ile a kokotela marabele a 800 dikoteng. Dinakong tša bona tša go hwa, basadi ba bona le bana ba ile ba bolawa pele ga mahlo a bona, mola Jannaeus yena a be a bina monyanya ka bolokologi le basadi ba gagwe ba direthe. *

Ka ntle le go hloya ga gagwe Bafarisei, Jannaeus e be e le radipolitiki wa kgonthe. O ile a bona gore Bafarisei ba be ba hwetša thekgo e kgolo e oketšegilego. Taelo ya gagwe go mosadi wa gagwe Salome Alexandra ge a be a le kgaufsi le go hwa e be e le ya gore a abelane matla le bona. Jannaeus o be a kgethile yena go e na le barwa ba gagwe gore e be yena a mo hlatlamago mmušong wa gagwe. O ile a itlhatsela e le mmuši yo a nago le bokgoni, a nea setšhaba e nngwe ya dinako tša khutšo kudu ka tlase ga pušo ya ma-Hasmonaean (76-67 B.C.E.). Bafarisei ba ile ba bušetšwa maemong a bolaodi, gomme melao yeo e lego malebana le ditaelo tša bona tša bodumedi e ile ya fetošwa.

Lehung la Salome, barwa ba gagwe Hyrcanus II, yo a ilego a hlankela e le moperisita yo mogolo le Aristobulus II ba ile ba lwela go buša. Bobedi bja bona ba be ba se na tsebo ya tša dipolitiki le ya tša bohlabani ya bagologolo ba bona, gape go bonagala go bona go be go se na yo a kwešišago tlhaloso e feletšego ya go ba gona mo go oketšegago ga ba-Roma tikologong ka morago ga go wa ka mo go feletšego ga mmušo wa ma-Seleucia. Ka 63 B.C.E., bobedi bana ba ba motho ba ile ba retologela go mmuši wa mo-Roma Pompey ge a be a le Damaseko gomme ba mo kgopela gore a ba namole ntweng ya bona. Ngwageng wona woo, Pompey le madira a gagwe ba ile ba gwantela Jerusalema gomme ba tšea taolo. E be e le mathomo a go fela ga mmušo wa ma-Hasmonaean. Ka 37 B.C.E., Jerusalema e ile ya bušwa ke Kgoši Heroda yo Mogolo wa mo-Edomo, yoo Lekgotla la Roma le ilego la mo amogela e le “Kgoši ya Judea,” “modirišani le mogwera wa batho ba ba-Roma.” Mmušo wa ma-Hasmonaean o be o se sa hlwa o le gona.

Bohwa bja Ma-Hasmonaean

Mehla ya ma-Hasmonaean, go tloga ka Judah Maccabee go fihla ka Aristobulus II, e ile ya thea motheo bakeng sa bodumedi bjo bo aroganego bjo bo bilego gona ge Jesu a be a le mo lefaseng. Ma-Hasmonaean a ile a thoma ka go fišegela borapedi bja Modimo, eupša seo se ile sa fetogela boithating bjo bo gobošago. Baperisita ba ona, bao ba bego ba e-na le sebaka sa go kopanya batho tabeng ya go latela Molao wa Modimo, ba ile ba etelela setšhaba pele go se iša sekoting sa dintwa tša bopolitiki. Tikologong ye e bjalo, dipono tša bodumedi tše di aroganyago di ile tša ata. Ma-Hasmonaean a be a sa hlwe a le gona, eupša go lwela taolo ya bodumedi magareng ga Basadutsei, Bafarisei le ba bangwe go be go tla hlaola setšhaba seo ga bjale se lego ka tlase ga Heroda le Roma.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Tšhate go letlakala 30]

Leloko la Magoši la Ma-Hasmonaean

Judah Maccabee

Jonathan Maccabee

Simon Maccabee

John Hyrcanus

Salome Alexandra—a nyalana le—Alexander Jannaeus

Aristobulus

Hyrcanus II

Aristobulus II

[Seswantšho go letlakala 27]

Judah Maccabee o ile a tsoma boipušo bja ba-Juda

[Mothopo]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

[Seswantšho go letlakala 29]

Ma-Hasmonaean a ile a lwela go katološa taolo ya wona godimo ga metse yeo e sego ya ba-Juda

[Mothopo]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.