‘Ba Ile ba Tshelela Tsipero’

KA TSELA ye, puku ya Ditiro e thoma pego ya yona ya diphihlelo tša baromiwa ba Bakriste e lego Paulo, Baranaba le Johane Mareka ge ba be ba etetše Tsipero mo e ka bago ka 47 C.E. (Ditiro 13:4) Go swana le lehono, ka nako yeo Tsipero e be e e-na le maemo a bohlokwa kudu ka bohlabela bja Mediterranean.

Ba-Roma ba be ba nyaka go thopa sehlakahlaka se, gomme ba ile ba thoma go se buša ka 58 B.C.E. Pele ga moo, Tsipero e be e e-na le histori e kgahlišago. E ile ya thopša ke ba-Fonešia, ba-Gerika, ba-Asiria, ba-Peresia le ba-Egipita. Bahlabani ba bodumedi, Mafora gotee le ma-Venetia ba ile ba dula moo Mehleng ya Magareng ke moka ba latelwa ke ma-Turkey. Ma-Brithania a ile a thopa sehlakahlaka ka 1914 gomme a buša go fihlela nakong ya sona ya boipušo ka 1960.

Gabjale go boga naga ke tsela e kgolo ya go hwetša ditseno, eupša mehleng ya Paulo Tsipero e be e humile ka ditšweletšwa tša tlhago, tšeo ba-Roma ba ilego ba ikhola ka tšona bakeng sa go tlatša dipolokelo tša Roma. Koporo e ile ya hwetšwa mathomong a histori ya sehlakahlaka, gomme go akanyetšwa gore mafelelong a nako ya pušo ya Roma, go be go tšweleditšwe ditone tše 250 000 tša koporo. Lega go le bjalo, intaseteri ye e be e tšea bogolo bja sethokgwa se se kitlanego bakeng sa go tološa koporo. Karolo e kgolo ya sethokgwa sa sehlakahlaka e be e se sa hlwa e le gona ka nako ya ge Paulo a fihla.

 Tsipero ka Tlase ga Pušo ya Ba-Roma

Go ya ka Encyclopædia Britannica, Tsipero e ile ya neelwa Egipita ke Julius Caesar, gomme ka morago ga gagwe ya ba Mark Antony. Lega go le bjalo, ge e be e bušwa ke Augustus, e ile ya boela Roma gomme e be e bušwa—bjalo ka ge Luka, e lego mongwadi wa Ditiro a bolela ka mo go nepagetšego kudu—ke mokgomana yo a bego a ikarabela ka go lebanya ka Roma. Seregio Paulo e be e le mokgomana ge Paulo a be a dira boboledi fao.—Ditiro 13:7.

Pax Romana, khutšo ya ditšhaba-tšhaba yeo e ilego ya tlišwa ke Roma, e ile ya kgothaletša go katološwa ga meepo le diintaseteri tša Tsipero, gomme ya tšweletša katlego kgwebong. Ditseno tše di oketšegilego di be di tšweletšwa ke go ba gona ga madira Roma le ke basepedi ba tša bodumedi bao ba bego ba kgeregela fao go tlo hlompha Aphrodite, e lego modingwana wa go thekga sehlakahlaka. Ka baka leo, go ile gwa agwa ditsela tše difsa, maema-kepe le meago e mebotse kudu ya batho bohle. Segerika se ile sa dula e le leleme la semmušo, gomme mmušiši wa Roma gotee le Aphrodite, Apollo le Zeus ba be ba rapelwa ke batho ba bantši. Batho ba be ba phela bophelo bja matsaka gomme ba thabela bophelo bjo bo kgahlišago bja tša leago le bja tša setšo.

Bjo e be e le boemo bjoo Paulo a ilego a gahlana le bjona ge a be a sepela go selaganya Tsipero gomme a ruta batho mabapi le Kriste. Lega go le bjalo, Bokriste bo be bo tsebja kua Tsipero pele ga ge Paulo a ka fihla fao. Pego ya Ditiro e re botša gore ka morago ga lehu la mohwela-tumelo wa pele wa Mokriste e lego Stefano, ba bangwe ba Bakriste ba pele ba ile ba tšhabela Tsipero. (Ditiro 11:19) Baranaba, e lego modirišani-gotee le Paulo, e be e le moagi wa setlogo wa Tsipero, gomme ka ge a be a tseba sehlakahlaka seo gabotse, ga go na pelaelo gore e be e le mohlahli wa paala wa Paulo leetong le la boboledi.—Ditiro 4:36; 13:2.

Go Latišiša Mehlala ya Maeto a Paulo

Ga go bonolo go bontšha ditaba ka botlalo tša maeto a Paulo kua Tsipero. Lega go le bjalo, baepi ba marope ba na le pono e kwagalago gabotse ya mabapi le tshepedišo e botse ya ditsela tša mehleng ya Roma. Ka baka la sebopego sa sehlakahlaka, gaešita le ditsela tša lephefo tša lehono tša sebjale-bjale gantši di swanetše go latela ditsela tše di swanago le tšeo mohlomongwe baromiwa ba pele ba ilego ba sepela ka tšona.

Paulo, Baranaba le Johane Mareka ba ile ba sesa go tloga Tsilitsia go ya boema-kepeng bja Salami. Ke ka baka la’ng ba ile ba ya Salami mola e le gore Phafo e be e le motse-mošate e bile e le boema-kepe bjo bogolo? Lebaka ke gore, Salami e be e le ka lebopong la ka bohlabela, dikhilomithara tše 200 feela go tloga Tsilitsia, nageng e kgolo. Gaešita le ge ka tlase ga pušo ya ba-Roma Salami e ile ya tšeelwa legato ke Phafo bakeng sa go ba motse-mošate, Salami e ile ya dula e le lefelo la sehlakahlakeng la tša setšo, thuto gotee le kgwebo. Salami e be e e-na le badudi ba bantši ba ba-Juda, gomme baromiwa ba ile ba thoma go “ruta Lentšu la Modimo diphuthexong tša Ba-Juda.”—Ditiro 13:5.

Lehono, Salami e šetše feela ka marope. Lega go le bjalo, dilo tšeo di utolotšwego ke baepi ba marope di hlatsela ka go ba le botumo le lehumo  ga motse woo nakong e fetilego. Mmaraka, e lego lefelo la mediro ya bopolitiki le ya bodumedi, ka ntle le pelaelo o tsebja ka gore e be e le mmaraka o mogolo kudu wa Roma wo o kilego wa epollwa tikologong ya Mediterranean. Marope a wona, ao a bilego gona go tloga nakong ya Augustus Caesar, a utolotše go hlangwa ka tsela e raraganego ga mabato a mebala-bala, mafelo a boithobollo, tshepedišo e kgahlišago ya dipafo, lepatlelo le lefelo la dipapadi, mabitla a mabotse kudu gotee le lefelo le legolo la pontšho leo le bego le dula batho ba 15 000! Kgaufsi le moo go na le marope a tempele e kgolo ya Zeus.

Eupša Zeus ga se a ka a kgona go thibela go senywa ga motse ke ditšhišinyego tša lefase. Tšhišinyego e kgolo ya lefase ka 15 B.C.E. e ile ya fediša bogolo bja motse wa Salami, gaešita le ge ka morago o ile wa agwa lefsa ke Augustus. Ge o be o sentšwe gape ke tšhišinyego ya lefase ka 77 C.E., o ile wa agwa lefsa gape. Lekgolong la bone la nywaga, Salami e ile ya senywa ke ditšhišinyego tša lefase tše di latelanago, gomme le ka mohla ga se ya ka fihlelela botumo bja yona bja nakong e fetilego. Mehleng ya Magareng, boema-kepe bja yona bo be bo tletše ka maraga e bile bo hlokomologilwe.

Ga go bolelwe kamoo batho ba Salami ba ilego ba arabela ka gona boboleding bja Paulo. Eupša Paulo o ile a swanelwa ke go ruta le ditšhabeng tše dingwe gape. Ge ba tloga Salami, baromiwa ba be ba e-na le ditsela tše tharo tše dikgolo tšeo ba bego ba swanetše go kgetha go tšona: ya mathomo e be e leba ka lebopong la ka leboa, go feta molokelokeng wa dithaba tša Kyrenia; e nngwe e be e leba ka bodikela go phatša molala wa Mesaoria go feta karolong e kgolo ya sehlakahlaka; gomme ya boraro e be e le ya go ya lebopong la ka borwa.

Go ya kamoo go dumelwago ka gona Paulo o ile a sepela ka tsela ya boraro. E phatša gare ga polasa e humilego ya mobu wa moswana-noši o mokhwibidu. Dikhilomithara tše ka bago 50 go ya ka borwa-bodikela, tsela e fihla kgaufsi le motse wa Larnaca pele ga ge e ka fapogela ka leboa go ya bogareng bja naga.

‘Ba Putla Sehlakahlaka ka Moka’

Go se go ye kae tsela ya lephefo e ile ya fihla motseng wa bogologolo wa Ledra. Eupša lehono mo lefelong le go agilwe Nicosia, motse-mošate wa mehleng yeno. Ga go sa na mohlalanyana le ge e le ofe wa motse woo wa bogologolo. Eupša lekgolong la bo-16 la nywaga maboto a Venetia ao a dikologilego bogare bja Nicosia ke setarata se se sesane se se nago le leina la Ledra Street. Ga re tsebe ge e ba Paulo a ile a ya Ledra goba a se a ya. Beibele e re botša feela gore ba ile ‘ba putla sehlakahlaka ka moka.’ (Ditiro 13:6) The Wycliffe  Historical Geography of Bible Lands e re “mohlomongwe se se bolela go sepela go dikologa metse ka moka ya ba-Juda kua Tsipero.”

Paulo o be a tloga a e-na le kgahlego ya go fihlelela batho ba bantši ka mo go ka kgonegago kua Tsipero. Ka gona, a ka ba a ile a sepela ka tsela ya ka borwa go tloga Ledra go phatša Amathus le Kourion—metse e mebedi e megolo yeo e bego e eme gabotse ka tša boiphedišo e bile e e-na le badudi bao ba humilego.

Kourion e be e le ka godimo ga lewatle mafsikeng ao a nyakilego a rotoga thwii go ya mabopong a lego ka tlase. Motse wo o kgahlišago wa Gerika le Roma o ile wa senywa ke tšhišinyego ya lefase yeo e ilego ya senya Salami ka 77 C.E. Go na le marope a tempele yeo e bego e neetšwe Apollo ga e sa le go tloga ka 100 C.E. Lepatlelo le be le ka dulwa ke babogedi ba 6 000. Bophelo bja matsaka bja ba bantši kua Kourion bo ka bonwa diswantšhong tše dibotse tšeo di kgabišitšego gaešita le mabato a dintlo tše dikgolo tša batho ba itšego.

Go ya Phafo

Go tloga Kourion tsela e botse e tšwela pele go ya ka bodikela go feta nageng yeo e tšweletšago beine, ya thoma go rotoga ganyenyane-ganyenyane go fihlela ge ka mo go sa letelwago tsela e kobega kapejana go theogela mafsikeng ao a yago mabopong a makgwara. Go ya ka nonwane ya Gerika, mo ke gona moo modimogadi Aphrodite a ilego a belegwa ke lewatle gona.

Aphrodite e be e le yo a ratwago kudu go medimo ya Gerika kua Tsipero gomme o be a rapelwa ka mo go tseneletšego go fihlela lekgolong la bobedi la nywaga C.E. Lefelo la borapedi bja Aphrodite le be le le Phafo. Seruthwaneng se sengwe le se sengwe go be go swarwa monyanya o mogolo fao bakeng sa go mo hlompha. Basepedi ba tša bodumedi bao ba tšwago Asia Minor, Egipita, Gerika le go fihla bokgoleng bja Peresia ba be ba e-tla Phafo bakeng sa menyanya yeo. Ge Tsipero e be e bušwa ke bo-Ptolemy, badudi ba Tsipero ba ile ba thoma go rutwa go rapela bo-Farao.

Phafo e be e le motse-mošate wa Roma wa Tsipero le sedulo sa bogoši sa mokgomana, gomme e ile ya thabela tokelo ya go tšweletša ditšhelete tša koporo. Le yona e ile ya senywa ke tšhišinyego ya lefase ka 15 B.C.E., gomme ka go swana le Salami, Augustus o ile a neela ka ditšhelete bakeng sa gore motse o agwe lefsa. Go epollwa ga marope go utolotše mokgwa wa bophelo bja matsaka wa bahumi wa lekgolong la pele la nywaga kua Phafo—ditarata tša motse tše dikgolo, dintlo tše dikgolo tša batho ba itšego tšeo di kgabišitšwego kudu, dikolo tša mmino, mafelo a boithobollo gotee le lefelo la dipapadi.

Ye ke yona Phafo yeo Paulo, Baranaba le Johane Mareka ba ilego ba e etela, e bile ke gona mo fao mokgomana Seregio Paulo—“monna wa thlaoloxanyô”—‘a ilego a nyaka go kwa lentšu la Modimo’ go sa šetšwe kganetšo e matla ya sedupe seo go thwego ke Elima. Mokgomana yo o ile ‘a tlabja ke thuto ya Jehofa.’—Ditiro 13:6-12.

Ka morago ga go fetša modiro wa bona wa boboledi ka katlego kua Tsipero, baromiwa ba ile ba tšwetša pele modiro wa bona kua Asia Minor. Leeto leo la mathomo la boromiwa leo le sepetšwego ke Paulo e be e le la bohlokwa kudu go phatlalatšeng Bokriste bja therešo. Puku ya St. Paul’s Journeys in the Greek Orient e le bitša “mathomo a kgonthe a thomo ya Bokriste le a . . . modiro wa Paulo wa boromiwa.” E oketša ka gore: “Ka ge Tsipero e le magahlanong a ditsela tša lewatleng tše di yago Siria, Asia Minor le Gerika, go be go bonagala e le lefelo le lebotse la go thoma modiro wa boromiwa.” Eupša e be e le feela mogato wa mathomong. Nywaga-kgolo e masome a mabedi ka morago, modiro wa Bokriste wa boromiwa o tšwela pele, le gona go ka bolelwa e le ka kgonthe gore ditaba tše dibotse tša Mmušo wa Jehofa ka kgonthe di fihlile “maxomong a lefase.”—Ditiro 1:8.

[Caption on page 20]

TSIPERO

[Caption on page 20]

NICOSIA (Ledra)

Phafo

Kourion

Amathus

Larnaca

Salami

DITHABA TŠA KYRENIA

MOLALA WA MESAORIA

DITHABA TŠA TROODOS

[Caption on page 21]

A tletše ka moya o mokgethwa, Paulo o ile a foufatša Elima wa sedupe ge a be a le kua Phafo