Go Tsoga le go wa ga “Dikepe tša Tharašiši”

“Dikepe tša Tharašiši di be di go tlišetša diphahlo.” —HESEKIELE 27:25, PK

DIKEPE tša Tharašiši di ile tša thuša Kgoši Solomone gore a hume. Batho bao ba di agilego ba hlohleleditše go ngwalwa ga ditlhaka tša Segerika le tša Seroma. Le gona, ba ile ba aga motse woo leina la wona, Byblos, e bilego motheo wa puku yeo e nago le tutuetšo e kgolo kudu e kilego ya gatišwa.

Ke bomang ba agilego le go sesiša dikepe tša Tharašiši? Dikepe tšeo di hweditše bjang leina la tšona? Le gona, ditiragalo tšeo di akaretšago batho bao le dikepe tša bona di hlatsela bjang go nepagala ga Beibele?

Dikgoši tša Mediterranean

Bafenikia ba agile dikepe tšeo di ilego tša tsebja e le dikepe tša Tharašiši. Bafenikia e be e šetše e le basesiši ba dikepe ba nago le bokgoni ka nywaga e ka bago e sekete pele ga mehla ya Kriste. Naga ya bona e be e le karolo e nyenyane ya lebopong yeo e nyakilego go lekana le Lebanon ya lehono. Ditšhaba  tše dingwe di be di dula ka leboa, bohlabela le ka borwa. Lewatle le legolo la Mediterranean le be le le ka bodikela. E le gore ba hwetše tšhelete, Bafenikia ba be ba dira kgwebo lewatleng.

Ganyenyane-ganyenyane basesiši ba Bafenikia ba ile ba aga dikepe tše atlegago tša kgwebo. Ge tšhelete yeo ba e hwetšago e oketšega le thekinolotši e tšwela pele, ba ile ba aga dikepe tše dikgolo tšeo di bego di kgona go tšea maeto a matelele. Ka morago ga go fihla Tsipero, Sardinia le dihlakahlakeng tša Balearic, Bafenikia ba ile ba sepela go bapa le lebopo la Leboa la Afrika ba lebile ka thoko ya bodikela go fihlela ba fihla Sepania. (Bona mmapa o sepedišanago le sehlogo se.)

Baagi ba dikepe tša Fenikia ba be ba aga dikepe tša botelele bja dimithara tše 30. Go bonagala dikepe tše di ile tša bitšwa “dikepe tša Tharašiši” ka ge di be di kgona go tšea leeto la dikhilomithara tše 4 000 go tloga Fenikia go fihla borwa bja Sepania, e lego moo go ka diregago gore Tharašiši e bego e le gona. *

Go ka direga gore Bafenikia ba be ba sa ikemišetša go buša lefase, eupša ba be ba nyaka feela go hwetša tšhelete go lona. Ba dirile seo ka go hloma mafelo a kgwebo. Lega go le bjalo, e le bagwebi, ba ile ba fetoga dikgoši tša Mediterranean.

Go Feta Lewatle la Mediterranean

Lesolong la bona la go nyaka tšhelete, banyakišiši ba Bafenikia ba ile ba fetela Lewatleng la Atlantic. Dikepe tša bona di ile tšwa tšwela pele go sesa kgaufsi le lebopo la ka borwa bja Sepania go fihlela di fihla lefelong leo le bitšwago Tartessus. Mo e ka bago ka ngwaga wa 1100 B.C.E., ba ile ba aga motse woo ba ilego ba o bitša Gadir. Toropo ye yeo e nago le boemakepe, yeo ga bjale e tsebjago e le Cádiz, kua Sepania, e ile ya ba e nngwe ya ditoropo tše dikgolo tša bodikela bja Yuropa.

Bafenikia ba be ba gweba ka letswai, beine, dihlapi tše omišitšwego, morokwana, dikota tša mophaene, ditshipi, galase, mašela a kgabišitšwego, mašela a linene le mašela a tailwego ka mmala o tumilego wa Tiro o mophepholo. Ke mahumo afe ao ba bego ba ka a hwetša Sepania?

 Borwa bja Sepania bo ipontšhitše e le mothopo wa Mediterranean o humilego kudu ka silifera le ditšweletšwa tše dingwe tša bohlokwa. Mabapi le Tiro, e lego boemakepe bjo bogolo bja Bafenikia, moporofeta Hesekiele o itše: “O dirile kgwebo kua Sepania gomme wa tšea silifera, tšhipi le tšhipi-tshehla bakeng sa dithoto tša gago tše dintši.”—Hesekiele 27:12, Today’s English Version.

Bafenikia ba ile ba hwetša mothopo o bonalago o sa gope wa ditšweletšwa tše kgaufsi le noka ya Guadalquivir yeo e lego kgaufsi le Cádiz. Ditšweletšwa tšona tšeo di sa dutše di epollwa lefelong le, leo ga bjale le bitšwago Río Tinto. Meepo ye e be e dutše e tšweletša borale bja maemo a godimo ka nywaga e ka bago dikete tše tharo.

Ka ge tsela ya dikepe tša Sepania le Fenikia e be e šetše e theilwe, Bafenikia ba ile ba laola silifera ya Sepania ka mo go feletšego. Ka baka leo, silifera e ntši e ile ya tlišwa nageng ya Fenikia gaešita le Isiraele yeo e bego e le kgaufsi. Kgoši Solomone wa Isiraele o ile a tsenela kgwebo le Kgoši Hirama wa Mofenikia. * Ka baka leo, mehleng ya Solomone silifera e “be e sa šetšwe.”—1 Dikxoši 10:21.

Gaešita le ge Bafenikia e ile ya ba bagwebi ba atlegilego, ba be ba ka ba šoro. Go thwe ba be ba goketša batho gore ba tle dikepeng tša bona ba ba botša gore ba tla ba bontšha dithoto tša bona, eupša ba be ba ba thopa gomme ba ba dira makgoba. Ge nako e dutše e e-ya, ba ile ba eka bagwebi-gotee le bona e lego Baisiraele gomme ba ba rekiša bokgobeng. Ka baka leo, baporofeta ba Baheberu ba ile ba bolela e sa le pele ka go fedišwa ga motse-mogolo wa Fenikia wa Tiro. Boporofeta bjo bjo bontši bo ile bja phethagatšwa ke Aleksandere yo Mogolo ka 332 B.C.E. (Joele 3:6; Amosi 1:9, 10) Phedišo ye e ile ya swaya go fela ga mehla ya Bafenikia.

Bohwa bja Fenikia

Go swana le bo-rakgwebo ka moka ba botegago, bagwebi ba Fenikia ba be ba ngwala ditumelelano tša bona. Ba be ba diriša ditlhaka tše swanago kudu le tša Seheberu sa bogologolo. Ditšhaba tše dingwe di ile tša bona mehola ya go diriša ditlhaka tša Sefenikia. Ditlhaka tšeo di ile tša fetošwa ganyenyane gomme tša ba motheo wa mongwalo wa ditlhaka tša Segerika tšeo ka morago di ilego tša fetoga motheo wa ditlhaka tša Seroma, e lego tše dingwe tša ditlhaka tšeo di dirišwago kudu lehono.

Go oketša moo, motse o bohlokwa wa Fenikia wa Byblos o ile wa fetoga lefelo leo phaphirase, e lego pampiri ya go gatiša yeo e bego e dirišwa pele ga yeo e dirišwago lehono, e bego e phatlalatšwa go tšwa go lona. Go dirišwa ga phaphirase ge go ngwalwa go tutueditše go tšweletšwa ga dipuku. Ge e le gabotse, ka maleme a mantši lentšu leo le dirišwago bakeng sa puku yeo e abilwego ka bontši, e lego Beibele, le tšerwe go leina Byblos. Ka kgonthe, pego ya histori ya Bafenikia le dikepe tša bona e re nea kgonthišetšo ya gore Beibele e theilwe ka mo go tiilego tabeng ya kgonthe.

[Mengwalo ya tlase]

[Mmapa go letlakala 27]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

DITSELA TŠA BAFENIKIA TŠA KGWEBO

SEPANIA

TARTESSUS

Noka ya Guadalquivir

Gadir

Corsica

Dihlak. tša Balearic

Sardinia

Sicily

Kereta

Tsipero

Byblos

Tiro

LEWATLE LA MEDITERRANEAN

Etsionegebere

Lewatle le Lehwibidu

AFRIKA

[Seswantšho go letlakala 27]

Tšhelete ya tšhipi yeo e bontšhago sekepe sa Fenikia, ngwaga- kgolong wa boraro go ya go wa bone B.C.E.

[Seswantšho go letlakala 27]

Marope a lefelo la Bafenikia, Cádiz kua Sepania

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 26]

Museo Naval, Madrid

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 27]

Coin: Museo Arqueológico Municipal. Puerto de Sta. María, Cádiz; remains: Yacimiento Arqueológico de Doña Blanca, Pto. de Sta. María, Cádiz, España