Na o be o Tseba?

Na Jerusalema e kile ya ba le legora la dikota tšeo di nago le dintlha, bjalo ka ge Jesu a itše go tla direga?

Boporofeteng bja gagwe bja mabapi le go fedišwa ga Jerusalema, Jesu o boletše ka motse woo gore: “Matšatši a tla go tlela ge manaba a gago a tla aga legora ka dikota tše di nago le dintlha go go dikologa, gomme a go dikanetša le go go tlaiša go tšwa mathokong ohle.” (Luka 19:43) Mantšu a Jesu a ile a phethagala ka ngwaga wa 70 C.E., ge Baroma, ka taelo ya Titus, ba aga morako goba legora go rakelela motse. Boikemišetšo bja Titus bo be bo le gararo—go thibela Bajuda go tšhaba, go ba kgothaletša go ineela le go kokobetša badudi ka go ba bolaiša tlala.

Go ya ka Flavius Josephus, radihistori wa lekgolong la pele la nywaga, ge go dirilwe phetho ya go aga legora, dikgao tše di fapa-fapanego le dihlopha tše di nyenyane tša madira a Baroma di ile tša phadišana go bona gore ke sehlopha sefe seo se bego se ka fetša karolo yeo se e abetšwego ya morako pele. Go ile gwa rengwa mehlare dikhilomithara tše ka bago tše 16 go tloga legoreng ka mahlakoreng ka moka a motse gomme legora le, leo e bego e le la dikhilomithara tše šupago go dikologa motse, le ile la agwa ka matšatši a mararo feela. Josephus o re, ka go rialo, “kholofelo ka moka ya gore Bajuda ba be ba tla phologa e be e se sa le gona.” Ka baka la go agwa ga legora, go ile gwa ba le tlala gomme ka gare ga legora dihlopha tša batho bao ba bego ba itlhamile di ile tša lwa le go bolayana moo le motse o ilego wa wela diatleng tša barakeledi ba wona ka morago ga dikgwedi tše ka bago tše hlano.

Na Kgoši Hiskia ruri o ile a dira mokero kua Jerusalema?

Hiskia e be e le kgoši ya Juda mafelelong a lekgolo la bo-seswai la nywaga B.C.E., nakong ya ntwa le mmušo o matla wa Asiria. Beibele e re botša gore o ile a dira mo gontši kudu go šireletša Jerusalema le go kgonthišetša gore badudi ba motse ba kgona go hwetša meetse dinakong tša ntwa. Gare ga mediro yeo a e dirilego, o ile a dira mokero wa dimithara tše 533, e le go tliša meetse motseng.—2 Dikxoši 20:20; 2 Koronika 32:1-7, 30.

Mokero o bjalo o ile wa utollwa lekgolong la bo-19 la nywaga. O ile wa tsebja e le Mokero wa Hiskia goba Mokero wa Siloama. Ka gare ga mokero woo, go ile gwa hwetšwa mongwalo wo o bego o hlalosa karolo ya mafelelo ya go epollwa ga wona. Sebopego sa ditlhaka tša mongwalo wo se dirile gore diithuti tše dintši di phethe ka gore mongwalo wo ke wa mehleng ya Hiskia. Lega go le bjalo, ngwaga-someng o fetilego, ba bangwe ba ile ba šišinya gore mokero wo o ile wa dirwa nywaga e 500 ka morago. Ka 2003, sehlopha sa borathutamahlale ba kua Isiraele se ile sa gatiša dipoelo tša nyakišišo ya bona ka boikemišetšo bja go hwetša nako ya go dirwa ga mokero woo. Ba ile ba fihlelela phetho efe?

Dr. Amos Frumkin wa Yunibesithi ya Seheberu ya Jerusalema o re: “Diteko tšeo re di dirilego ka carbon-14 dilong tše di phelago tša ka gare ga poleisetere ya Mokero wa Siloama, le bokgaleng bja uranium-thorium yeo e lego go di-stalactite tšeo di hweditšwego ka mokerong woo, di hlatsela gore ka kgonthe mokero wo o ile wa dirwa mehleng ya Hiskia.” Sehlogo sa ka makasineng wa thutamahlale wa Nature se oketša ka gore: “Dilo tše tharo tšeo di hlatselago seo—go elwa ga nako ka radiometer, go ithuta mengwalong ya bogologolo, le pego ya histori—ka moka di dumelelana ka 700 BC, e lego se se dirago gore Mokero wa Siloama e be moago wa ka Beibeleng wo o tsebjago wa Mehleng ya Tshipi woo go nago le bohlatse bjo bo tiilego bja gore o dirilwe neng.”