NA RURI tiragalo yeo ye e begilwego ka Beibeleng e ile ya direga? Na batho ba ile ba thoma go bolela maleme a fapanego ka nako e tee go etša ge go hlalositšwe? Ba bangwe ba kwera pego ya Beibele ya mabapi le kamoo maleme a batho a thomilego le go phatlalala ka gona. Mongwadi yo mongwe o re: “Nonwane ya Tora ya Babele e tloga e le e nngwe ya dikanegelo tša go hloka tlhaologanyo tšeo di kilego tša bolelwa.” Gaešita le rabi wa Mojuda o e biditše “maiteko a go hloka tsebo a go leka go hlalosa moo ditšhaba di thomilego gona.”

Ke ka baka la’ng batho ba gana pego ya mabapi le Babele? Ka boripana, ke ka gobane e ganetšana le dikgopolo tše dingwe tša mabapi le moo maleme a thomilego gona. Ka mohlala, diithuti tše dingwe di re dihlopha tša maleme ga se tša tšwelela ka ponyo ya leihlo eupša di ile tša itšweletša ganyenyane-ganyenyane go tšwa go seo di rego ke leleme letee la mathomothomong. Tše dingwe di dumela gore maleme a mmalwa a mathomong a ile a fo itlhama ka boona, a thoma e le go fo dira medungwana gomme a feleletša e le polelo e raraganego. Dikgopolo tše le tše dingwe tše di thulanago di dirile gore ba bantši ba dumelelane le Moprofesara W. T. Fitch, yo a ngwadilego ka pukung ya gagwe ya The Evolution of Language gore: “Ga se ra hlwa re hwetša dikarabo tše di kgotsofatšago ka botlalo.”

Ke’ng seo baepi ba marope le banyakišiši ba se utolotšego mabapi le moo maleme a batho a thomilego gona le kamoo a ilego a gola ka gona? Na dilo tšeo ba di utolotšego di kgonthišetša kgopolo le ge e le efe ya tšeo di boletšwego? Goba na dilo tšeo ba di hweditšego di thekga pego ya Babele? A re thomeng ka go hlahlobišiša pego yeo ya Beibele.

Beibele e re go raraganywa ga maleme le go gašanywa ga batho go diregile “nageng ya Shineara,” yeo ka morago e ilego ya bitšwa Babilona. (Genesi 11:2) Seo se diregile neng? Beibele e re “lefase [“badudi ba  lefase,” mongwalo wa tlase wa Reference Bible] le be le arogane” mehleng ya Pelege, yo a belegwego mo e ka bago nywageng e 250 pele ga Aborahama. Ka gona, go bonagala ditiragalo tša Babele di diregile mo e ka bago nywageng e 4 200 e fetilego.—Genesi 10:25; 11:18-26.

Diithuti tše dingwe di nagana gore maleme a mehleng yeno a tšwa lelemeng letee la mathomong—leo di rego ke leleme la mathomothomong leo di naganago gore batho ba be ba le bolela mo e nyakilego go ba nywageng e 100 000 e fetilego. * Tše dingwe di re maleme a lehono a tswalana le maleme a setlogo a mmalwa ao a bego a bolelwa bonyenyane nywageng e 6 000 e fetilego. Eupša ditsebi tša maleme di kwešiša bjang taba ya maleme ao a nyameletšego? Makasine wa Economist o re: “Taba ye ga e hlalosege. Go fapana le borathutaphedi, ditsebi tša maleme ga di na mešaletša yeo e tla di hlahlago gore di tsebe dilo tšeo di diregilego kgale.” Makasine wo o oketša ka gore setsebi se sengwe sa tlhagelelo ya leleme se fihleletše diphetho se diriša “dipalo ka mokgwa wa go phopholetša.”

Lega go le bjalo, “mešaletša ya leleme” e gona. Mešaletša ye ke’ng le gona e utolla’ng mabapi le moo maleme a batho a thomilego gona? The New Encyclopædia Britannica e hlalosa gore: “Dipego tša kgale kudu tša leleme le le ngwadilwego, e lego mešaletša feela ya leleme yeo motho a ka holofelago go ba le yona, ke tša kgale ka nywaga e ka bago e 4 000 goba e 5 000 e fetilego.” Baepi ba marope ba hweditše kae “mešaletša [ye] ya maleme,” goba “dipego tša leleme le le ngwadilwego”? Ba e hweditše Mesopotamia ya ka tlase—tikologong ya Shineara ya bogologolo. * Ka baka leo, bohlatse bjo bo lego gona bjo bo bonagalago bo dumelelana le ditherešo tše di boletšwego ka Beibeleng.

Pego ya Beibele e re kua Babele, Modimo o ile a gata mogato wa go “[raraganya] leleme la bona gore ba se kwane ka maleme.” (Genesi 11:7) Ka baka leo, bašomi ba ile “ba feleletša ba tlogetše go aga motse woo” wa Babele gomme ba gašana “lefaseng ka moka.” (Genesi 11:8, 9) Ka gona, Beibele ga e bolele gore maleme ka moka a mehleng yeno a tšwa go seo go thwego ke leleme letee la mathomothomong. Go e na le moo, e hlalosa gore go bonagala maleme a mafsa ao e bego e le polelo e feletšego a ile a tšwelela ka ponyo ya leihlo, le lengwe le le lengwe le be le kgona go dirišwa ke batho gore ba tšweletše maikwelo a bona le dikgopolo e bile le be le sa swane le a mangwe gomme le ka hlaolwa go ona.

Go thwe’ng ka maleme a mehutahuta ao a lego gona lefaseng lehono? Na ruri a a swana goba a a fapana? Rathutamahlale yo a nago le mabjoko Lera Boroditsky, o ngwadile gore: “Ge ditsebi tša maleme di be di nyakišiša maleme a lefase ka mo go tseneletšego (a 7 000 goba go feta moo, ao go ilego gwa lekodišišwa karolwana ya ona feela), go ile gwa bonagala diphapano tše dintši kudu tšeo di bego di sa ka tša naganwa.” Ee, le ge maleme le mebolelo ya legoro le itšego la leleme, e bjalo ka se-Canton le Sehakka ya ka borwa bja China e ka bonagala e swana, e fapana kudu le ya legoro le lengwe la leleme, go etša se-Catalonia sa ka Bodikela goba se-Valencia sa Sepania.

Maleme a huetša tsela yeo batho ba naganago ka yona ka lefase leo ba dulago go lona le kamoo ba le hlalosago ka gona—mmala, bogolo, lefelo le tlhahlo. Ka  mohlala, ka leleme le lengwe motho a ka re: “Go na le khunkhwane letsogong la gago le letona.” Eupša ka leleme le lengwe, motho a ka re: “Go na le khunkhwane letsogong la gago la ka borwabodikela.” Go molaleng gore go se swane mo go bjalo go ka gakantšha. Ga go makatše ge bao ba bego ba aga kua Babele ba ile ba se kgone go tšwela pele ka modiro wa bona.

Leleme la batho la mathomong le be le le bjang? Beibele e bega gore monna wa pele e lego Adama o ile a kgona go hlama mantšu ge a be a reela diphoofolo le dinonyana tše di fofago maina. (Genesi 2:20) Le gona Adama o ile a hlama sereto ge a be a bontšha kamoo a bego a ikwa ka gona ka mosadi wa gagwe mola mosadi wa gagwe le yena a ile a hlalosa gabotse seo Modimo a bego a se laetše le ditlamorago tša go se Mo kwe. (Genesi 2:23; 3:1-3) Ka gona, leleme la mathomong le be le thuša batho gore ba kgone go boledišana ka botlalo le go itlhalosa ka bokgwari.

Go raraganywa ga maleme kua Babele go ile gwa palediša batho go kopanya dikgopolo le matla a bona a mmele. Lega go le bjalo, maleme a bona a mafsa, go swana le leleme la mathomong, a be a raragane. Nywagakgolong e sego kae feela, ke ge batho ba agile metse e megolo kudu, ba kgobokantše bahlabani ba matla ba ba ba dira gore ditšhabatšhaba di gwebišane. (Genesi 13:12; 14:1-11; 37:25) Na ba be ba ka gatela pele ka tsela yeo ntle le go diriša tlotlontšu le popopolelo e nabilego? Go ya ka Beibele, leleme la batho la mathomong le maleme ao a ilego a tšweletšwa kua Babele, e be e se go fo dira medungwana le go bopa, eupša e be e le maleme ao a raraganego.

Nyakišišo ya mehleng yeno e thekga phetho ye. The Cambridge Encyclopedia of Language e re: “Setšo se sengwe le se sengwe seo se nyakišišitšwego, go sa šetšwe gore se ka bonagala e le sa maemo a tlase gakaakang ge go tliwa tabeng ya tlhabologo, se na le leleme le le feletšego, se raragane kudu go fo swana le ditšhaba tšeo go thwego di hlabologile.” Ka mo go swanago, Moprofesara Steven Pinker wa Kholetšheng ya Harvard o bolela ka pukung ya gagwe ya The Language Instinct, gore: “Ga go na selo seo go thwego ke leleme le le sa Hlabologago la Bogologolo.”

Ka morago ga go hlahloba bokgale bja “mešaletša” le moo e bego e le gona, phapano e kgolo yeo e lego gona magareng ga maleme le go raragana ga maleme a mehleng ya bogologolo, re ka fihlelela phetho efe e kwagalago? Ba bantši ba phetha ka gore pego ya Beibele ya seo se diregilego kua Babele ke tlhaloso e ka botwago ka botlalo.

Beibele e re botša gore Jehofa Modimo o ile a raraganya leleme la batho kua Babele ka gobane ba ile ba rabela kgahlanong le yena. (Genesi 11:4-7) Lega go le bjalo, o ile a holofetša gore o tla “nea merafo leleme le le sekilego, e le gore ka moka e bitše leina la Jehofa gomme e mo direle ka botee.” (Tsefanya 3:9) “Leleme [le] le le sekilego,” e lego therešo ya Lentšu la Modimo, le kopanya batho ba lefase ka moka lehono. Go bonagala go kwagala gore nakong e tlago Modimo o tla tšwela pele a dira gore batho e be batee ka go ba nea leleme letee le le swanago, a dirolla tharagano ya kua Babele.