Nywageng e lekgolo e fetilego, masogana a dimilione a ile a tloga magaeng a gabo ona ao a bolokegilego gomme a ya ntweng. A ile a sepela ka mafolofolo, a tutueditšwe ke moya wo o bego o tletše wa go rata naga ya gabo ona le go e botegela. Ka 1914 Moamerika yo mongwe wa moithaopi o ngwadile gore: “Ke thabile e bile ke fagahletše go bona matšatši a letšego ka pele.”

Lega go le bjalo, go se go ye kae ke ge mafolofolo a bona a fetogile manyami. Ga go le o tee yo a ilego a lemoga gore madira ao a mantši a be a tla tlaišega ka nywaga e mentši kua Belgium le Fora. Ka nako yeo, batho ba be ba e bitša “Ntwa e Kgolo.” Lehono re e tseba e le ntwa ya pele ya lefase.

Ntwa ya pele ya lefase e be e le e kgolo kudu ka ge go hwile le go gobala batho ba bantši. Go šišinywa gore go hwile batho ba e ka bago ba dimilione tše 10 gomme ba dimilione tše 20 ba ile ba golofala. Se e be e le ditlamorago tša diphošo tše dikgolo. Bakgomana ba Yuropa ba paletšwe ke go thibela diphapano tša ditšhabatšhaba gore di se ke tša gakala tša fetoga ntwa ya lefase. Mohlomongwe, tabakgolo ke gore “Ntwa e Kgolo” e sentše lefase ka mo go feletšego. E fetošitše lefase ka ditsela tšeo di sa dutšego di re kgoma le lehono.

Ntwa ya pele ya lefase e bile gona ka baka la diphošo tšeo di dirilwego. Puku ya The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 e hlalositše gore baetapele ba Yuropa ba ile ba fo dira dilo “ba sa lemoge gore diphetho tša bona di be di tla feleletša ka tshenyego ya lefase ka moka.”

Ka dibeke tše sego kae, go bolawa ga kgošana ya Austria go ile gwa gapeletša mebušo e megolo ya Yuropa gore e tsenele ntwa yeo e bego e sa e nyake. Matšatši a mmalwa ka morago ga gore dintwa di thome, tonakgolo ya Jeremane e ile ya botšišwa gore, “Tše ka moka di diregile bjang?” Ka manyami o ile a re, “Go ba gona, re be re sa tsebe.”

Baetapele bao ba dirilego diphetho tšeo di ilego tša lebiša ntweng ba be ba sa lemoge ditlamorago tša seo. Eupša go se go ye kae ke ge mašole ao a lego ka diforong a lemoga seo se bego se direga. A ile a hwetša gore bakgomana ba ona ba be ba sa a botegele, baruti ba ona ba be ba a forile, gomme balaodi ba ona ba mašole ba be ba a ekile. Bjang?

Bakgomana ba be ba holofeditše gore ntwa e be e tla tliša lefase le lefsa le le lekaone. Tonakgolo ya Jeremane e boletše gore: “Re lwela go hwetša dienywa tša mošomo wa rena, bohwa bja nakong e fetilego le bokamoso bja rena.” Mopresidente wa Amerika e lego Woodrow Wilson o ile a thuša go hlama polelo e tlwaelegilego yeo e bego e kgonthišetša gore ntwa e be e tla “dira gore lefase e be lefelo le le šireletšegilego bakeng sa pušo ka batho.” Le gona kua Brithania, batho ba be nagana gore ye e be e tla ba “ntwa ya go fediša ntwa.” Ka moka ga bona ba be ba fošitše.

Baruti ba ile ba thekga ntwa ka mafolofolo. Puku ya The Columbia History of the World e bega gore: “Bahlokomedi ba lentšu la Modimo ba ile ba etelela pele kopelo ya madira. Ntwa e feletšego e ile ya fetoga lehloyo le le feletšego.” Le gona baruti ba ile ba kgothaletša lehloyo go e na le gore ba thuše go le fediša. Puku ya A History of Christianity e bontšha gore: “Baruti ba be ba palelwa, gomme ka tekanyo e kgolo ba se ba ikemišetša go kgetha tumelo ya Bokriste go e na le botšhaba. Ba bantši ba tšere tsela e bonolo gomme ba lekanya Bokriste le go rata naga. Bahlabani ba Bakriste ba dikereke ka moka ba ile ba tutueletšwa go bolayana leineng la Mophološi wa bona.”

Balaodi ba madira ba be ba holofeditše gore phenyo e tla ba kapejana le e bonolo, eupša ga se gwa ka gwa ba bjalo. Go se go ye kae, madira a hlaselago a ile a ema pho. Ka morago, mašole a dimilione a ile a lebeletšana le seo radihistori yo mongwe a se hlalositšego e le “tlaišo e šorošoro yeo motho a ka lebeletšanago le yona maikwelong le mmeleng.” Go sa šetšwe tahlegelo e bjalo e kgolo, balaodi ba madira ba ile ba fo tšwela pele ba romela madira a bona gore a hlabje ke diterata tša meetlwa le go thunywa ka dithunya tša metšhene. Ga go makatše ge borabele bo ile bja ata.

Ntwa ya pele ya lefase e ile ya kgoma batho bjang? Puku e nngwe ya histori e tsopola motho yo mongwe yo a kilego a tsenela ntwa ge a be a re: “Ntwa . . . e sentše menagano le boitshwaro bja batho.” Ke therešo gore ka baka la mafelelo a ntwa yeo, dipušo di ile tša nyamelela. Ntwa yeo e šoro e ile ya itlhatsela e le mathomo a polao e sehlogo yeo batho ba kilego ba lebeletšana le yona nywageng yeo e lekgolo. Batho mafelong ka moka ba ile ba thoma go ipelaetša.

Ke ka baka la’ng ntwa e ile ya hlakahlakanya lefase? Na e be e fo ba kotsi e kgolo yeo e diregilego? Na dikarabo di utolla se sengwe ka bokamoso bja rena?