MONYAKIŠIŠI yo a nago le sebete ga a ka a kgolwa mahlo a gagwe. Gona moo go be go eme leboto la phenyo la Baroma, leo karolo e nngwe ya lona e bego e khupeditšwe ke santa ya leganateng la Algeria! Ge James Bruce wa Scotland a be a utolla se ka 1765, o be a sa lemoge gore ge e le gabotse o be a eme godimo ga mašope a motse o mogolo kudu wa Baroma woo o kilego wa agwa Afrika Leboa—motse wa bogologolo wa Thamugadi, woo ga bjale o bitšwago Timgad.

Lebakeng la ka godimo ga nywaga e lekgolo ka morago, ka 1881, baepi ba marope ba Mafora ba ile ba thoma go epolla mašaledi a mašope a Timgad. Ba ile ba phetha ka gore go sa šetšwe gore motse wo o be o le tikologong e omilego yeo go bego go ka ba thata go phela go yona, badudi ba wona ba be ba thabela bophelo bja boiketlo le bja manobonobo kudu. Eupša ke’ng seo se tutueditšego Baroma go aga koloni ya maemo lefelong le bjalo? Le gona re ka ithuta’ng go motse wo wa bogologolo le badudi ba wona?

Ge Baroma ba be ba nabišetša pušo ya bona Afrika Leboa lekgolong la pele la nywaga B.C.E., ba ile ba lebeletšana le kganetšo e šoro ya ditšhaba tša go huduga tša moo. Baroma ba be tla dira khutšo bjang le batho ba moo? Mathomong, mašole a Sehlopha sa Boraro a Sešoleng sa Augusta a ile a aga dikampa tše šireleditšwego le mafelo a go hlapetša tikologong e kgolo ya dithaba ya seo lehono e lego leboa la Algeria. Ka morago a ile a aga motse wa Timgad, eupša a be a o agela morero o fapanego kudu.

Baroma ba ile ba hloma Timgad semmušo bakeng sa mašole ao a rotšego modiro, eupša ge e le gabotse ba be ba aga motse woo ka maikemišetšo a go fokodiša kganetšo ya ditšhaba tša moo. Leano la bona le ile la atlega. Go se go ye kae, tsela ya boiketlo ya go phela kua Timgad e ile ya thoma go ipiletša bathong ba lefelong leo bao ba bego ba etla toropong go tlo rekiša ditšweletšwa tša bona. Ba holofetše go amogelwa Timgad, moo badudi ba Baroma e lego bona feela ba bego ba dumeletšwe go dula gona, batho ba bantši ba moo ba ile ba ikemišetša go tsenela Sešole sa Baroma lebaka la nywaga e 25 e le gore e be baagi ba Roma, bona le barwa ba bona.

Ka ge Maafrika a mangwe a be a sa kgotsofalele go fo ba baagi ba Roma, mafelelong a ile a ba a ikhweletša maemo a phagamego kua Timgad goba metseng e mengwe ya dikoloni. Leano leo le sa lemogegego la Baroma la go tswakana le badudi ba tikologong yeo le ile la atlega kudu moo e lego gore lebakeng la seripa sa nywagakgolo feela ka morago ga go hlongwa, bontši bja bao ba bego ba dula Timgad e be e le Maafrika a ka Leboa.

Baroma ba ile ba atlega bjang go goketšeng dipelo tša badudi ba moo ka bjako? Tsela e nngwe ke ka go kgothaletša tekatekano magareng ga badudi—e lego molao wa motheo woo o rutilwego ke mohlankedi wa Roma e lego Cicero. Mašole ao a rotšego modiro a Baroma le badudi bao e lego Maafrika ba be ba segelwa naga ka go lekana. Motse o be o rulagantšwe ka kelohloko, moo dintlo tša gona di bego di sepela ka dihlopha bogolong bja naga ya disekwere-mithara tše 20, tšeo di bego di aroganywa ke ditarata tše di tshesane. Ga go pelaelo gore thulaganyo e bjalo ya tekatekano le ya go sepela ka molao e be e tloga e ipiletša go badudi.

Go etša metseng e mentši ya Baroma, badudi ba be ba tla bokana lepatlelong la motse matšatšing a leemaema a kgwebo go tlo kwa ditaba tša moragorago goba go tlo bapala. Ga go pelaelo gore badudi bao ba tšwago dithabeng tša kgauswi tše omilego ba be ba ipona ba sepelasepela ditsejaneng tšeo di ruletšwego letšatšing le fišago la go hloka monola goba ba iketlile go le lengwe la matamo a mantši a mahala a go hlapela a batho bohle ba theeditše modungwana wa meetse a rothago. Mohlomongwe ba be ba ipona ba dutše methopong e lapološago ya meetse, ba tšere mehlamo le bagwera. Dilo tše ka moka ba ka ba ba be ba di tšea e le toro.

Bobogelo bjo bo sa ageletšwago le bjona bo be bo kgatha tema e kgolo go goketšeng dipelo tša batho. Ka ge bo be bo na le madulo a batho ba ka godimo ga 3 500, bo be bo rwala babogedi ba mašata ba tšwago Timgad le ditoropong tša kgauswi. Sefaleng, dibapadi di be di rolela babogedi boithabišo bjo bo gobogilego bja Roma ka diterama tšeo gantši di bego di bontšha boitshwaro bjo bo gobogilego goba bošoro.

Bodumedi bja Roma le bjona bo be bo kgatha tema ya bjona. Mabato le maboto a dintlo tša matamo a go hlapela a be a kgabišitšwe ka diswantšho tša mebalabala tšeo di kgabišitšwego galaseng tše di bontšhago ditiragalo tša dinonwaneng tša boheitene. Ka ge go hlapa e be e le karolo e bohlokwa ya bophelo bja letšatši le letšatši, badudi ba ile ba tlwaelana le bodumedi bja Roma le medingwana ya yona ganyenyane-ganyenyane. Maiteko a go tswaka Maafrika setlogong sa Baroma a ile a atlega kudu moo e lego gore maswika a dipoloko gantši a be a kgabišwa ka medimo ya boraro botee ya lefelong leo gotee le ya medingwana ya Baroma.

Ka morago ga gore Mmušiši Trajan a hlome motse wo ka 100 C.E., Baroma ba ile ba kgothaletša go tšweletšwa ga mabele, makhura a mohlware gotee le beine kua Afrika Leboa ka moka. Go se go ye kae selete seo e ile ya ba sešego sa Roma, se nea mmušo wo ditšweletšwa tše tše bohlokwa. Go swana le metse e mengwe ya dikoloni, Timgad e ile ya atlega ka tlase ga pušo ya Baroma. Ge nako e dutše e eya, thari e ile ya ata kua Timgad gomme motse wa nabela ka kua ga maboto a tšhireletšo.

Badudi ba motse le beng ba naga ba ile ba atlega ka go gwebišana le Roma, eupša balemi ba tikologong ba be ba sa holege gakaalo. Lekgolong la boraro la nywaga C.E., go hloka toka setšhabeng le metšhelo e feteletšego di ile tša tsoša dintwa gare ga balemi ba dipolasa tše dinyenyane. Ba bangwe ba bona, bao ba bego ba le tumelong ya Katholika, ba ile ba tlatša ma-Donatus—e lego sehlopha sa bao ba bego ba ipolela gore ke Bakriste bao ba lwantšhanago le tshenyego Kerekeng ya Katholika.—Bona lepokisi le le rego “ Ma-Donatus—Ga se ‘Kereke e Sekilego.’”

 Ka morago ga nywagakgolo e mentši ya dikgohlano tša bodumedi, dintwa tša selegae le go šwahlela ga batho bašele motseng, mmušo wa Roma o ile wa se se sa ba le tutuetšo kua Afrika Leboa. Lekgolong la botshelela la nywaga C.E., Timgad e ile ya tšhungwa lorelore ke ditšhaba tša Maaraba tša tikologong gomme mafelelong ya lebalwa ka mo go feletšego ka nywaga e ka godimo ga e 1 000.

Baepi ba marope bao ba ilego ba epolla mašaledi a Timgad ba ile ba kgahlwa ke mongwalokgwaro wa Selatine woo ba o hweditšego lepatlelong la motse. O balega ka gore: “Go tsoma, go hlapa, go bapala, go sega—ke bjona bophelo!” Radihistori yo mongwe wa Mofora o itše se se “tšweletša kgopolo ya filosofi yeo e ka bago e le ya go se rate maemo, eupša e lego yeo ba bangwe ba ka e tšeago e le sephiri sa bohlale.”

Ge e le gabotse, e be e šetše e le nako Baroma ba phegelela tsela e bjalo ya go phela. Moapostola Paulo wa Mokriste wa lekgolong la pele nywaga o ile a bolela ka batho bao filosofi ya bona ya go phela e bego e le ya “A re jeng gomme re nweng, gobane gosasa re tla hwa.” Le ge e be e le badumedi, Baroma ba be ba phelela boipshino bja nakwana, ba sa nagane ka morero wa bophelo. Paulo o ile a lemoša Bakristegotee le yena gore ba phafogele batho ba bjalo ge a be a re: “Le se ke la timetšwa. Ditlwaelano tše mpe di senya mekgwa e holago.”—1 Bakorinthe 15:32, 33.

Le ge batho ba Timgad ba phetše nywaga e ka bago e 1 500 e fetilego, dipono mabapi le bophelo ga se tša fetoga gakaalo. Batho ba bantši lehono ba fo phelela gona bjale. Go bona, pono ya Baroma ka bophelo e tloga e kwagala, go sa šetšwe gore ditlamorago ke dife. Lega go le bjalo, Beibele e nea kahlolo e kopana le ya kgonthe ge e re: “Boemo bja lefase le bo a fetoga.” Ka gona e re kgothaletša ‘go se diriše lefase le ka mo go tletšego.’—1 Bakorinthe 7:31.

Mašope a Timgad a nea bohlatse tabeng ya gore sephiri sa bophelo bjo bo thabišago le bjo bo nago le morero ga se go latela mantšu a mongwalokgwaro wo e lego kgale o khupeditšwe ke disanta tša Afrika Leboa. Go e na le mo, ke go kwa kgopotšo ya Beibele e rego: “Lefase le a feta gomme go bjalo le ka kganyogo ya lona, eupša yo a dirago thato ya Modimo o dula a le gona ka mo go sa felego.”—1 Johane 2:17.