Bophelo lefaseng bo be bo ka se be gona ge nkabe e se ka tatelano ya seo go thwego ke ditiragalo tšeo di itiragaletšego feela ka nako e tee, gomme tše dingwe tša tšona di be di sa tsebje goba di sa kwešišwe gabotse go ba go fihla lekgolong la bo-20 la nywaga. Ditiragalo tšeo di akaretša tše di latelago:

• Moo lefase le dutšego gona molalatlading wa dinaledi wa Milky Way gaešita le modikologo wa lefase, go sekama ga lona, lebelo leo le dikologago ka lona gotee le ngwedi o sa tlwaelegago

• Tikologo ya matlakgogedi le lefaufau leo e lego tšhireletšo yeo e šomago gabedi

• Medikologo ya tlhago yeo e tlaleletšago le go hlwekiša moya wa lefase le mothopo wa lona wa meetse

Ge o dutše o hlahloba dihlogo tše ka go latelana, ipotšiše gore: ‘Na dibopego tša lefase e fo ba dilo tšeo di bilego gona ka mohlolo goba tšeo di bopilwego ka morero?’

Ke’ng seo o se akaretšago ge o ngwala aterese ya lefelo la moo o dulago gona? O ka ngwala naga ya geno, motse le setarata. Ka tsela ya go bapiša, anke re re molalatladi wa dinaledi wa Milky Way ke “naga” yeo lefase le lego go yona, tshepedišo ya setšatši (solar system)—e lego letšatši le dipolanete tša lona—yona ke “motse” wo lefase le lego go wona gomme moo lefase le dikologago gona tshepedišong ya setšatši ke “setarata” seo lefase le lego go sona. Ka baka la tšwelopele ya tša thutadinaledi le thutamahlale, borathutamahlale ba kwešiša kudu ka mehola yeo e tlišwago ke go ba ga rena lefelong leo le kgethegilego legohleng.

Sa mathomo, “motse” wa rena goba tshepedišo ya setšatši o beilwe lefelong leo le swanetšego molalatlading wa dinaledi wa Milky Way—ga se wa batamela kudu bogareng bja wona e bile ga o kgole kudu le wona. Lefelo le leo borathutamahlale ba le bitšago “lefelo leo le dulegago,” le na le metswako e swanetšego ya dikhemikhale yeo e nyakegago bakeng sa go thekga bophelo. Dikhemikhale tše di hwetšagala ka sewelo ka ntle ga molalatladi wa dinaledi gomme ka gare ga wona, go kotsi kudu ka gobane go atile mahlasedi ao a ka bolayago gotee le dilo tše dingwe. Makasine wa Scientific American o re: “Re dula lefelong leo le phalago a mangwe ka moka.”¹

“Setarata” seo se di phalago ka moka: “Setarata” seo lefase le lego go sona goba modikologo wa lona tshepedišong ya setšatšing e lego “motse,” le sona se “phala tše dingwe ka moka.” Ka ge o le bokgoleng bja dikhilomithara tše dimilione tše ka bago 150 go tloga letšatšing, modikologo wo o lefelong le le lekanyeditšwego leo le dulegago ka gobane diphedi ga di kwe go tonya kudu goba go fiša kudu. Go oketša moo, mothaladi wo lefase le dikologago go wona e nyakile e le nkgokolo, gomme o re boloka re le bokgoleng bjo bo nyakilego bo lekana go tloga letšatšing ngwaga ka moka.

Ka nako e swanago, letšatši ke “mothopo wa matla” wo o phethagetšego. Ga le šišinyege, ke la bogolo bjo bo swanetšego gomme le tšweletša matla a lekanego. Ga le bitšwe “naledi e kgethegilego” ka phošo.²

“Moagišani” wa maleba: Ge go ka thwe o kgethele lefase “moagišani,” o be o ka se kgethe se sengwe ka ntle le ngwedi. Molagare wa wona o feta wa lefase ka kotara. Ka gona, ge o bapišwa le dikgwedi tše dingwe tshepedišong ya rena ya  setšatši, ngwedi wa rena ke o mogolo ka mo go sa tlwaelegago go feta polanete ya wona. Na se se bile gona ka mohlolo feela? Ga go bonagale go le bjalo.

Ka mohlala, ngwedi ke sebaki se segolo sa diphefo tša ka lewatleng tšeo di lego bohlokwa bakeng sa tshepedišo ya lefase ya tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona. Le gona ngwedi wa rena o kgatha tema e itšego go tsepamišeng mothaladi wo o sa bonagalego wo lefase le dikologago go wona. Ka ntle le ngwedi woo o e bopetšwego ka mo go kgethegilego, polanete ya rena e be e tla thothomela go swana le topo yeo e dikologago, mohlomongwe ya ba ya phethoga gomme ya wa ka lehlakore! Diphethogo tša tlelaemete, tša diphefo tša lewatleng gotee le tše dingwe tšeo ngwedi o di bakago di be di tla baka tshenyo.

Go sekama le go dikologa ga lefase mo go phethagetšego: Go sekama ga lefase ka di-degree tše ka bago 23,4 ke gona go bakago modikologo wa dihla tša ngwaga, go lekalekanya dithempheretšha e bile go dira gore go be le tlelaemete e sa swanego mafelong a mantši kudu. Puku ya Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe e re: “Mothaladi o sa bonagalego wo o sekamišago polanete ya rena o bonala o ‘swanela tlwaa’ bakeng sa bophelo.”³

Botelele bja letšatši le bošego tšeo di bakwago ke go dikologa ga lefase, le bjona ‘bo swanela tlwaa.’ Ge e ba modikologo o be o ka nanya, gona matšatši e be e tla ba a matelele gomme karolo ya lefase yeo e lebeletšego letšatšing e be e tla fiša kudu mola e nngwe e be e tla tonya kudu. Ka mo go fapanego, ge e ba lefase le be le ka dikologa ka lebelo le legolo, gona matšatši e be e tla ba a makopana, mohlomongwe a tšee diiri tše sego kae feela, gomme go dikologa ga lefase ka lebelo go be go tla baka diphefo tše matla kudu tše di sa kgaotšego gotee le ditlamorago tše dingwe tše kotsi.

Sebakabaka ke lefelo le kotsi moo mahlasedi a bolayago a hwetšagalago gona gomme maswika ao a bitšwago di-meteoroid ke a lego kotsi ka dinako tšohle. Lega go le bjalo, polanete ya rena e talalerata e bonagala e kgona go phatša ka gare ga seo go thwego ke bothuntšhetšo bja melalatladi ya dinaledi ka ntle le go ntšhwa kotsi. Ka baka la’ng? Ka gobane lefase le šireleditšwe ka ditlhamo tše di makatšago—tikologo ya matlakgogedi e matla le lefaufau leo le hlamilwego gabotse.

Tikologo ya matlakgogedi ya lefase: Bogareng bja lefase go na le nkgokolo e dikologago ya tšhipi ye e tologilego, yeo e dirago gore polanete ya rena e be le tikologo ya matlakgogedi e kgolo le e matla yeo e nabelago kgole sebakabakeng. Sešireletši se se re šireletša gore re se hlabelwe ke mahlasedi a tšwago legohleng (cosmos) ka mo go feletšego le go re šireletša matleng ao a bolayago a tšwago letšatšing. Tšeo go bolelwago ka tšona mo di akaretša phefo ya tshepedišong ya setšatši, e lego moela wo o sa kgaotšego wa dikarolwana tše di nago le matlakgogedi; go phulega ga nakwana ga matla a letšatši, moo go tšeago metsotso go tšweletša matla a magolo kudu a lekanago le dipomo tše bilione tša hydrogen; le go thuthupa ga tikologo ya ka ntle ga letšatši goba corona, moo  go thuthupišetšago ditone tše dibilione tša dilo sebakabakeng. O ka kgona go bona dilo tše di lemogegago tše di go gopotšago ka tšhireletšo yeo o e hwetšago tikologong ya matlakgogedi ya lefase. Go phulega ga nakwana ga matla a letšatši le go thuthupa ga tikologong ya ka ntle ga letšatši go baka dietša tše matla (di-aurora), e lego dietša tša mebalabala tšeo di bonagalago karolong ya ka godimo ya lefaufau kgauswi le dikarolo tša matlakgogedi tša lefase.

Lefaufau la lefase: Kobo ya dikgase ga e re boloke feela re hema eupša gape e re nea tšhireletšo e oketšegilego. Llaga ya ka ntle ya lefaufau, e lego stratosphere, e na le mohuta o itšego wa oksitšene yeo e bitšwago ozone, yeo e monyago tekanyo e ka bago 99 lekgolong ya mahlasedi a ultraviolet (UV) ao a theogelago fase. Ka gona, llaga ya ozone e thuša go šireletša dibopego tše dintši tša bophelo mahlaseding a kotsi—tšeo di akaretšago batho le dimela gotee le diphoofotšwana tšeo di phaphamalago ka godimo ga meetse (plankton) tšeo re ithekgilego ka tšona gore di tšweletše bogolo bja oksitšene ya rena. Tekanyo ya llaga ya ozone yeo e bitšwago stratosphere ga se ya ema felo gotee. Go e na le moo, e a fetofetoga ge mahlasedi a UV a oketšega. Ka gona llaga ya ozone ke sešireletši se matla le seo se šireletšago gabotse.

Lefaufau le bile le re šireletša ditšhileng tše dintši tše di tšwago sebakabakeng letšatši le letšatši, e lego dimilione tša dilo tšeo di fapafapanego ka bogolo go tloga ka tše dinyenyane go fihla ka tše dikgolo. Ka gona bontši bja dilo tše di fsela lefaufaung ke moka tša fetoga dietša tšeo di phadimago tše di bitšwago di-meteor. Lega go le bjalo, dišireletši tša lefase ga di thibele mahlasedi ao a nyakegago bophelong, ao a swanago le phišo le seetša seo se bonagalago. Lefaufau le bile le thuša go phatlalatša phišo go dikologa lefase gomme bošego le šoma bjalo ka kobo, le fokotša go tšwa ga phišo.

Lefaufau la lefase le tikologo ya matlakgogedi ruri ke dilo tšeo di hlamilwego ka tsela e makatšago tšeo di sa dutšego di sa kwešišwe ka botlalo. Go ka bolelwa se swanago le ka medikologo yeo e thekgago bophelo polaneteng ye.

Ge e ba go abja ga moya o hlwekilego le meetse motseng go be go ka kgaolwa gomme tshepedišo ya kelelatšhila ya thibana, malwetši le lehu di be di tla latela kapejana. Eupša nagana ka se: Polanete ya rena ga e swane le lebenkele la go jela, moo go tlišwago dijo tše difsa le didirišwa gomme ditšhila tša thothwa gore di lahlwe. Moya o hlwekilego le meetse tšeo re ithekgilego ka tšona ga di romelwe di etšwa sebakabakeng gomme le ditšhila ga di romelwe ka ntle bjalo ka ge eka ke ka rokhete. Ka gona go tla bjang gore lefase le dule le hlwekile e bile le dulega? Karabo ke ye: ke ka baka la medikologo ya tlhago e bjalo ka modikologo wa meetse, wa carbon, wa oksitšene le wa nitrogen, yeo e hlalositšwego mo le go bontšhwa ka tsela e nolofaditšwego.

Modikologo wa meetse: Meetse a bohlokwa bophelong. Ga go le o tee wa rena yo a ka tšeago matšatši a mmalwa a phela ka ntle le ona. Modikologo wa meetse o aba meetse a mafsa ao a hlwekilego polaneteng ka moka. Modikologo wo o akaretša megato e meraro. (1) Phišo e tšwago letšatšing e kukela meetse lefaufaung ka go a moyafatša. (2) Go kgahla ga meetse a ao a hlwekišitšwego go bopa maru. (3) Ke moka maru a tliša pula, sefako, lehlwa goba kapoko tšeo di nelago lefase, di šetše di loketše go ka moyafala gape, e lego seo se phethago modikologo wo. Go hlwekišwa meetse a makaaka’ng ka ngwaga? Go ya ka dikakanyetšo, go hlwekišwa a lekanego go ka aparetša lefase ka moka ka tekanyo e swanago, ao a ka nwelelago fase ka disenthimithara tše di fetago tše 80.⁴

Modikologo wa carbon le wa oksitšene: Ka ge o tseba, gore o phele go nyakega gore o heme gomme o gamole oksitšene ke moka o ntšhe carbon dioxide. Eupša ka ge go na le batho ba dibilione tšeo di sa balegego gotee le diphoofolo bao ba hemago, ke ka baka la’ng le ka mohla lefaufau la rena le sa ke le hlaelelwa ke oksitšene gomme la tlala ka carbon dioxide? Karabo e letše modikologong wa oksitšene. (1) Mogatong o makatšago wo o bitšwago photosynthesis, dimela di monya carbon dioxide yeo re e hemelago ka ntle, tša diriša yona le matla ao a tšwago seetšeng sa letšatši go tšweletša di-carbohydrate le oksitšene. (2) Ge re hemela oksitšene ka gare, re phetha modikologo woo. Tšweletšo ye ka moka ya dimela le moya wo o hemegago e direga ka tsela e hlwekilego, e atlegago le ya setu.

 Modikologo wa nitrogen: Le gona bophelo lefaseng bo ithekgile ka go tšweletšwa ga dimolekule tše di phelago tše di swanago le diproteine. (A) Go nyakega nitrogen go tšweletša dimolekule tšeo. Se se thabišago ke gore kgase yeo e bopa tekanyo ya 78 lekgolong ya lefaufau la rena. Legadima le fetoša nitrogen la e dira metswako yeo dimela di kgonago go e monya. (B) Ke moka dimela di hlakanya metswako yeo le dimolekule tše di phelago. Ka go re’alo diphoofolo tše di jago dimela tšeo le tšona di hwetša nitrogen. (C) Ge mafelelong dimela le diphoofolo tšeo di ehwa, metswako ya nitrogen yeo e lego go tšona e arolwa ke dipaketheria. Mogato woo wa go bola o lokollela nitrogen mobung le lefaufaung ke moka gwa phethwa modikologo woo.

Ngwaga le ngwaga batho ka thekinolotši ya bona ka moka yeo e tšwetšego pele, ba tšweletša ditone tšeo di sa balegego tša ditšhila tše di nago le mpholo tšeo di sa mpshafatšegego. Lega go le bjalo, lefase le mpshafatša ditšhila ka moka tša lona ka mo go phethagetšego, le diriša ditsela tše bohlale tša go di fetoša ka dikhemikhale.

O nagana gore ditshepedišo tša lefase tša go mpshafatša dilo di bile gona bjang? M. A. Corey yo e lego mongwadi wa tša bodumedi le tša thutamahlale o re: “Ge e ba tshepedišo ya Lefase ya tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona e bile gona ka mohlolo feela, gona e be e ka se kgone go fihlelela boemo bjo bja kwano e phethagetšego ya tikologo.”⁵ Na o dumelelana le phetho ya gagwe?