“Diad lugar mi, bihira tay mantaon na 25 paabeba ya agto ni asali nansigarilyo odino nan-vape.”​—Julia.

Diad sayan artikulo

•  No antoy tua

•  Antoy makatulong pian agka natukso

•  Nayari kasi so man-marijuana?

•  Antoy ibabaga na arum ya kabataan

 No antoy tua

•   Dakdakel so ompapatey lapud sigarilyo. Walay nicotine na saray sigarilyo kanian delikado itan tan makaadik. Pero imbaga na U.S. Centers for Disease Control and Prevention ya no nakontrol so pangusar na tabako, ondaiset so ompatey tan mansakit diad interon mundo.

   “Say trabahok et man-ultrasound, tan anengneng ko ya talagan grabe so epekto na pansigarilyo ed saray pasyente. Nabibigla ak no nanenengneng ko ray baradon ulat da. Aasikasoen koy laman ko kanian agko labay ya salien so mansigarilyo.”​—Theresa.

   Antam la? Manga 7,000 ya kemikal so walad sigarilyo, tan dakel ed saratan so makasamal. Kada taon, minilyon so mansasakit tan ompapatey lapud sigarilyo.

•   Say vape et nankarga na saray kemikal ya makasamal ed laman. Panisiaan na saray eksperto ya say pangusar na vape, vape pens odino electronic cigarettes et pakalaay sakit ed bala tan manresulta ed ipapatey. Ontan met, walay nicotine na saray maslak ya vape. Imbaga na sakey ya napantiwalaan ya reperensya ya lapud makapaadik so nicotine, saray kabataan ya mansisigarilyo odino manvi-vape et posiblin naadik met ed arum ya klase na drugs.

   “Wala ray vape ya say flavor da et cotton candy tan cherry, kanian labalabay iratan na saray ugugaw tan tinedyer. Lapud balibali taway na saratan, agda la naisip ya delikado manaya ed laman so vape.”​—Miranda.

   Antam la? Say asewek ya ompapaway ed electronic cigarette et napno na delikadon kemikal, aliwa labat ya puron danum. Tan aratan ya kemikal et makasabid bala no man-vape ka.

 Antoy makatulong pian agka natukso

•   Amtaen no anton talagay tua. Agmo basta-basta papanisiaan ya tampol so narerengel mo. Singa bilang, antoy gawaen mo no walay mangibagad sika ya aliwan delikado so pan-vape tan makaekal kuno na stress? Man-research ka pian naamtaan mo no antoy tua.

   Prinsipyo ed Biblia: “Say toon anggapoy amta to et manisia ed kada salita, balet samay makabat et dadalepdepen toy kada gawaen to.”​—Proverbio 14:15.

   “Ibabaga na saray artista tan kakaarom ya ‘astig ka’ kuno no salien moy man-vape tan mansigarilyo ta atan so uso. Pero no naamtaan mo ya delikado iratan ed laman, na-realize mo ya aliwan tua tan.”​—Evan.

   Panisipan mo: Talaga kasin maliket iramay mansisigarilyo tan manvi-vape? Kasin nanaekal so stress da? Kasin ready iran talaga no bilang ta na-stress ira diad arapen? Odino kasin aaruman da labat iray problema da?

•   Manisip na dugan paraan pian naekal so pakakaaburidom. Pian naekal so pakakaaburido, makatulong so pan-exercise, pambasa, odino piulop ed saray kakaarom ya maong so impluensya ra. Lapud busy ka ed saratan ya bengatla, agmo la nanonotay mansigarilyo.

   Prinsipyo ed Biblia: “Say kapagaan ed puso na too so mamapabelat ed satan, balet say maabig a salita so mamaliket ed satan.”​—Proverbio 12:25.

   “Iisipen na arum ya nabawasan kunoy stress da no mansigarilyo tan man-vape ira. Nainawaan iran tua pero maganggano labat. Say mauges ya epekto to et awi-awit da legay bilay. Diad tuay tua, amayamay pa ni dugan paraan pian naekal so stress.”​—Angela.

   Panisipan mo: Wala ni kasi naisip mon arum ya paraan pian nalabanan moy pakaka-stress mo? No kailangan moy tulong, basam so artikulon “Antoy Gawaen Ko no Manaaburido Ak?” diad seksion ya “Tepet na Saray Kabataan.”

•   Dapat ready kan ontanggi no walay manpilit ed sikan mansigarilyo o man-vape. Ompan piliten ka na saray kaeskuelam. Tan no manbantay ka na pelikula, palabas ed TV, tan man-browse ka ed social media, ompan naliknam ya kailangan mon salien so man-vape tan mansigarilyo ta atan so astig odino uso.

   Prinsipyo ed Biblia: “Saray matatken la [et walay] pakayari ran manebek [tan nipasal] itan ya mangibiig ed duga tan aliwa.”​—Hebreo 5:14.

   “Diad eskuelaan, rerespetoen na saray kaeskuelak so desisyon kon agmansigarilyo odino man-vape. Amta ra ya agda ak napilit. Sikara ni ingen so mangidedepensa ed siak. Agak makapanisia! Kanian no ipaamtam so desisyon mo, proteksion itan ed sika.”​—Anna.

   Panisipan mo: Antoy gawaen mo no walay manpilit ed sikan mansigarilyo o man-vape? Walay nanonotan mon inyebat mo nen walay amilit ed sika? No kailangan moy tulong, nengnengen so “Plano Ko Laban sa Panggigipit” diad kapitulo 15 na libron Ang Mga Tanong ng Mga Kabataan​—Mga Sagot na Lumulutas, Tomo 2.

•   Pilim ya maong iray magmaliw ya kaarom. Agka natukson mansigarilyo odino man-vape no say pilien mon kakaaro et saramay agmet mansisigarilyo o manvi-vape.

   Prinsipyo ed Biblia: “Samay miuulop ed marunong et magmaliw a marunong, balet samay mililimog ed makulangkulang et aliwliway pansumpalan to.”​—Proverbio 13:20.

   “Baleg ya tulong no say kakaarom et saramay makalakal tan kaya dan kontroley sarili da. No nanengneng mo ya ag-ira mankakaproblema, siempre, aligen mo ra.”​—Calvin.

   Panisipan mo: Siopa ray kakaarom? Kasin tutulongan da kan naiwasan iray bisyo odino sikara laingen so mansusugsog ed sikan gawaen iratan?

 Nayari kasi so man-marijuana?

 Ibabaga na dakel ya totoo ya anggapoy mauges ya epekto na marijuana. Pero, aliwan tua ‘tan.

•   Naaadik ed marijuana iramay sinali day mangusar ed satan. Inkuan met na saray eksperto ya nayarin deralen tan pakapuyen na marijuana so utek na too.

•   Imbaga na U.S. Substance Abuse and Mental Health Services Administration ya saray manguusar na marijuana et napro-problemad relasyon dad arum, bagsak ira ed eskuelaan, ngalngali ag-ira makalmoy trabaho, tan ag-ira maliket.

   “Natutukso ak ya man-marijuana ta labay kon nabawasay pakakaaburidok. Balet nen naamtaan kon makapaadik manaya, baleg so gastosen ko, tan nayarin mansakit ak, arealize ko ya palooren labat na marijuana so panaaburidok.”​—Judah.