Say “Septuagint”​—Makana Nensaman tan Natan

SAKEY a maimpluensian laki a taga-Etiopia so manbabaroy a pasempet la a nanlapud Jerusalem. Legan a manbiabiahe diad desierton dalan ya akalugan ed karwahe to, sikatoy manbabasa na relihyoson lukot. Say impangipaliwawa ed babasaen to so walaan na pirmin epekto ed sikato kanian say bilay to so anguman nanlapula’d saman. (Gawa 8:26-38) Babasaen na laki so Isaias 53:7, 8 manlapud sankaunaan a patalos na Biblia​—say Griegon Septuagint. Sayan patalos so  walaan na importantin betang ed panangilaknab ed mensahe na Biblia diad loob la na saray siglo a satan so atawag a patalos na Biblia ya anguman ed mundo.

Kapigan tan diad antoran sirkumstansya a niparaan so Septuagint? Akin a wala so pankaukolan parad ontan a patalos? Panon ya apaneknekan itan a mausar diad loob na saray siglo? Anto, no wala, so nibangat ed sikatayo natan na Septuagint?

Niparaan Parad Saray Judion Mansasalita na Griego

Nen 332 K.K.P. sanen si Alejandro a Baleg so nanmartsa a paonla’d Ehipto kayarin aderal so syudad na Fenicia a Tiro, sikatoy indayew bilang manangiliktar. Inletneg to diman so syudad na Alexandria, a sentro na edukasyon nensaman. Lapud pilalek ya ikayat so Griegon kultura ed totoo a manaayam ed akobkob iran nasyon, inggapo nen Alejandro so kaslakan a Griego (Koine) diad interon uuleyan to.

Diad komatlon siglo K.K.P., say Alexandria so nagmaliw a lugar na baleg a populasyon na saray Judio. Dakel a Judio a manaayam ed ataytayak iran kolonya ed paway na Palestina so linma ed Alexandria kayari inkadestiero ra ed Babilonia. Kaunongan so pikabat na sarayan Judio ed Hebreon lenguahe? Onia so ibabaga na Cyclopedia nen McClintock tan Strong: “Kabkabat a kayarin pinmawil iray Judio manlapud impakautibo ed Babilonia, a baleg so naandi ed pamilyar a pikakabat ed kadaanan a Hebreo, saray panagbasa ed saray libro nen Moises diad saray sinagoga na Palestina so nipaliwawa ed sikara diad salitan Caldeo . . . Saray Judio ed Alexandria so nayarin walaan na daiset ni ingen a pikakabat ed Hebreo; say kabisado ran lenguahe et say Griegon Alexandria.” Mapatnag, diad Alexandria et maabig so kipapasen parad pangipatalos ed Hebreon Kasulatan diad Griego.

Si Aristobulus, sakey a Judio a nambilay nen komaduan siglo K.K.P., so angisulat a satan a bersion na Hebreon ganggan so nipatalos ed Griego tan akompleto legan na uley nen Ptolemy Philadelphus (285-246 K.K.P.). Nanduruma iray opinyon no anto so labay ya ibaga nen Aristobulus ed “ganggan.” Isipen na arum a sikatoy manutukoy labat ed Pentateuch, bangta ibabaga na arum a nayarin walad nonot to so interon Hebreon Kasulatan.

Antokaman so kipapasen, unong ed tradisyon, ibabaga a ngalngalin 72 a Judio iran iskolar so akibiang ed satan ya inmunan nisulat a patalos na Kasulatan manlapud Hebreo ya impatalos ed Griego. Diad saginonor, ngalngalin 70 so nayari lan usaren. Kanian, say bersion so atawag a Septuagint, kabaliksan toy “70,” tan amarkaan na LXX, say Roman numeral parad 70. Diad pansamposampot na komaduan siglo K.K.P., amin a libro ed Hebreon Kasulatan so nabasa la ed Griego. Kanian, say ngaran a Septuagint so anukoy ed interon Hebreon Kasulatan a nipatalos ed Griego.

Makana nen Inmunan Siglo

Say Septuagint so malaknab ya inusar na saray Judio a mansasalitay Griego antis tan legan na panaon nen Jesu-Kristo tan saray apostol to. Dakel ed saray Judio tan proselitas a nantitipon diad Jerusalem ed agew na Pentecostes 33 K.P. so nanlalapud distrito na Asia, Ehipto, Libya, Roma, tan Creta​—paspasen a say salita na totoo et Griego. Seguradon niyugali da la so manbasa manlapud Septuagint. (Gawa 2:9-11) Kanian, sayan bersion so apaneknekan a makanakana ed panangilaknab na maong a balita nen inmunan siglo.

Alimbawa, sanen mitotongtong ed totoo manlapud Cyrene, Alexandria, Cilicia, tan Asia, inkuan nen babangatan ya Esteban: “Nambaki Jose, et impatawag to si ama to a Jacob, pati amin a kanayon to [ed Canaan], a pitomplo tan limaran katao.” (Gawa 6:8-10; 7:12-14) Ibabaga na Hebreon teksto ed Genesis kapitulo 46 a say bilang na kakanayon nen Jose et pitomplo. Balet inusar na Septuagint so bilang a pitomplo tan lima. Mapatnag ya angaon si Esteban manlapud Septuagint.​—Genesis 46:20, 26, 27, paimano’d-leksab na New World Translation.

Diad impanbaroy nen apostol Pablo ed interon Asia Minor tan diad Gresya legan na komadua tan komatlon misionaryon baroy to, sikatoy nampulong ed dakel a Gentil a tinmakot ed Dios  tan ed “saray Griego a nandayew ed Dios.” (Gawa 13:16, 26; 17:4, NW) Sarayan totoo so tinmakot ed Dios odino sikatoy indayew da lapud akagamor ira na pikakabat ed sikato manlapud Septuagint. Diad pampupulong da ed sarayan totoon mansasalitay Griego, mabetbet ya inaon nen Pablo odino sinegek toy kabiangan na satan a patalos.​—Genesis 22:18, paimano’d-leksab, NW; Galacia 3:8.

Lugan na Kristianon Griegon Kasulatan so manga 320 a direktan inaon tan sakey a tugyop na 890 ya inaon tan saray reperensya manlapud Hebreon Kasulatan. Maslak ed saraya so nibase ed Septuagint. Bilang resulta, nagmaliw a kabiangan na apuyanan a Kristianon Griegon Kasulatan iray inaon manlapud satan a patalos, ya aliwan diad Hebreo iran manuskrito. Agaylan makatantandan katuaan iya! Impasakbay nen Jesus a say maong a balita na Panarian so nipulong ed amin a panaayaman a dalin. (Mateo 24:14) Pian nagawaan iya, inabuloyan nen Jehova a nipatalos so apuyanan a Salita to diad nanduruman lenguahe a babasaen na totoo ed sankamundoan.

Makana Natan

Siansia nin makana natan so Septuagint tan nauusar itan pian niparungtal iray lingo na saray managkopya a nayarin nisalet ed Hebreo iran manuskrito a kinopya diad saginonor a petsa. Alimbawa, onia so nabasa ed salaysay diad Genesis 4:8, unong ed New World Translation: “Kayari na satan et inkuan nen Cain ed si Abel ya agi to: [‘Onla ta ed uma.’] Kanian agawa a sanen wadman la ira ed uma, dinuklos nen Cain si Abel ya agi to tan pinatey to.”

Say walad bracket a grupo na saray salita ya “onla ta ed uma” so agnaromog ed Hebreo iran manuskrito a manpetsa na manlapud koma-samplon siglo K.P. Balet, kalaktip itan ed mas daan iran manuskrito na Septuagint tan diad pigaran akadkauna iran reperensya. Say Hebreon teksto so kaslakan a walaan na salitan mangipaparungtal ed onsublay ya ibaga, balet anggapo iray salitan tinmumbok. Anto so nayarin agawa? Lugan na Genesis 4:8 so duaran nantumbokan a grupo na saray salita a sinampotan na balikas ya “ed uma.” Onia so insuheri na Cyclopedia nen McClintock tan Strong: “Say mata na Hebreon managkopya so nayarin apalingo lapud [parehon] salita . . . a namparan walad sampot na grupo na saray salita.” Kanian nayarin alabsanan na managkopya so inmunan grupo na saray salita a sinampotan na balikas ya “onla ta ed uma.” Malinew, say Septuagint, ontan met ed arum a mas akadkauna iran manuskrito a wala ni anggad natan, so nayarin mausar pian nanengneng iray lingo ed saginonor iran kopya na Hebreon teksto.

Diad biek a dapag, saray kopya na Septuagint so nayarin walaan met na saray lingo, tan no maminsan et usaren so Hebreon teksto bilang basiyan pian ipetek so Griego. Kanian, no ikompara iray Hebreon manuskrito ed Griego tan ed arum niran lenguahen patalos et naromog iray lingo ed impangipatalos ontan met ed saray lingo na managkopya tan mangipaseguro ed sikatayo na suston inkipatalos na Salitay Dios.

Saray kompleton kopya na Septuagint a wala natan so manpetsa ni na komapat a siglo K.P. Saratan a manuskrito tan say saginonor iran kopya so andian na ngaran na Dios, a Jehova, a diad Hebreo et inrepresenta na Tetragrammaton (YHWH). Sarayan kopya so asalatan la na Griego iran salita parad “Dios” tan “Katawan” inerman so pakabasaan ed Tetragrammaton diad Hebreon teksto. Balet, say adiskobre diad Palestina manga 50 taon lay apalabas so angiter na liwawa ed sayan pamaakaran. Sakey ya ulop a nansukisok ed saray ungib diad asingger ed sagur a gilig na Inatey a Dayat so akaromog na saray kabiangan na kadaanan a katat a lukot na 12 propeta (Oseas anggad Malaquias) a nisulat ed Griego. Manpetsa irayan sulsulat ed baetan na 50 K.K.P. tan 50 K.P. Diad sarayan akadkaunan kabiangan, say Tetragrammaton so agni asalatan na Griego iran salita parad “Dios” tan “Katawan.” Kanian, apekderan so impangusar ed ngaran na Dios ed akadkaunan Septuagint a bersion na Kasulatan.

Nen taon 1971 et nipalapag iray kabiangan na kadaanan a papiro a lukot (Fouad 266 papyri). Anto so imparungtal na sarayan kabiangan na Septuagint, a manpetsa ni na komadua odino inmunan siglo K.K.P.? Say ngaran na Dios so akasulat met ed saratan. Sarayan akadkaunan kabiangan  na Septuagint so mabiskeg ya amaneknek a si Jesus tan saray inmunan-siglon babangatan to et kabat da tan inusar da so ngaran na Dios.

Natan, say Biblia so sankalaknaban a nipapatalos a libro ed awaran. Masulok a 90 porsiento na katooan so makabasa la na anggan kabiangan na satan diad dilin lenguahe ra. Nagkalautlan misalamat itayo ed malinew a patalos ed modernon-lenguahe, say New World Translation of the Holy Scriptures, a wala natan ed intero odino ed kabiangan ed masulok a 40 lenguahe. Say New World Translation of the Holy Scriptures​—With References so mankarga na nilasus a paimano’d-leksab iran reperensya ed Septuagint tan ed arum niran kadaanan a manuskrito. On, say Septuagint so mantutultuloy a makapainteres tan papablien na saray manaaral na Biblia ed panaon tayo.

[Litrato ed pahina 26]

Impaliwawa nen babangatan a Felipe so kasulatan a binasa manlapud “Septuagint”

[Saray litrato ed pahina 29]

Mabetbet ya angaon si apostol Pablo manlapud “Septuagint”