“Nansakay Ira ya Angga ed Chipre”

ONTAN so impangigapo na salaysay na libro na Gawa nipaakar ed saray eksperiensya na saray Kristianon misionaryo a di Pablo, Bernabe, tan Juan Marcos sanen dinmalaw ira ed Chipre (Cyprus) nen manga 47 K.P. (Gawa 13:4) Nensaman, a singa met natan, say Chipre so walad estratehikon tuloy a pasen diad bukig a Mediteraneo.

Kinaliktan na saray Romano a sakopen so isla, tan nen 58 K.K.P. et nisilong itan ed pananguley da. Sakbay na satan, agawa ed Chipre so makatantanda ya awaran. Sinakop itan na saray taga-Fenecia, Gresya, Asirya, Persia, tan Ehipto. Sinmabi iray Managkrusada, saray Franco, tan saray Venetian diad Kapegleyan a Panaon, insan tinmumbok iray Ottoman. Nen 1914 et sinakop na Britanya so isla tan inuleyan to itan anggad nagmaliw itan ya independente nen 1960.

Say turismo so manunan pakakalmoan natan, balet diad panaon nen Pablo et say Chipre so daakan ed natural a kaykayamanan, ya inanamot na saray Romano pian panoen so kaban na Roma. Adiskobre so gansa diad kasakbayan na awaran na isla, tan kinalkula a diad pansamposampot na panaon na Roma et wala so aminas a 250,000 tonilada a gansa. Balet, sinimot na industriya na gansa so maslak a makapal a katakelan lapud pantutunaw day gansa. Dakel a katakelan so naandi la ed isla sanen sinmabi diman si Pablo.

 Say Chipre Diad Silong na Pananguley na Saray Romano

Unong ed Encyclopædia Britannica, say Chipre so inyawat nen Julius Caesar ed Ehipto tan, kayari to et si Marcus Antonius. Balet, diad silong nen Augustus, satan so nipawil ed Roma tan inuleyan na sakey a gobernador, a walaan na direktan eebatan ed Roma, unong a malinew ya inkuan nen Lucas, say nansulat ed saray Gawa. Si Sergio Paulo so gobernador sanen nampulong diman si Pablo.​—Gawa 13:7.

Say Pax Romana, internasyonal a kareenan ya inyimpuersa na Roma, so angipaseseg ed panamalaknab na saray minasan tan saray industriya ed Chipre, a satan so amaaligwas ed komersyo. Binmaleg so anap lapud kiwawala na saray armada na Roma tan idadagsa na saray dayon debotado pian mangigalang ed si Aphrodite, say dadayewen a diosa diad isla. Lapud saya, walaray ginawan balon karsada, daongan, tan mararakep a bilding a pampubliko. Pinansiansia so Griego bilang opisyal a lenguahe, tan​—nilikud ed emperador na Roma​—si Aphrodite, Apollo, tan Zeus so dinayew met na dakel a totoo. Maaligwas so bilay na totoo tan nanggayagaan da so nanduruma a sosyal tan kultural a panagbilay.

Onia so kipapasen ya asabian nen Pablo sanen nambaroy diad Chipre tan nambangat ed totoo nipaakar ed Kristo. Balet, nipakabat la so Inkakristiano diad Chipre sakbay a sinmabi diman si Pablo. Ibabaga ed sikatayo na salaysay ed Gawa a kayari na impatey na primeron Kristianon martir a si Esteban, arum ed saray inmuunan Kristiano so binmatik ed Chipre. (Gawa 11:9) Si Bernabe, a kaiba nen Pablo, so tubo ed Chipre, tan lapud kabisado ton maong so isla, andi-duaruwan sikatoy alay abig a makapangigiya ed si Pablo diad panagbaroy to pian manpulong.​—Gawa 4:36; 13:2.

Panonton Lamet ed Saray Binaroy nen Pablo

Aliwan mainomay so panugyop lamet ed saray detalye na impanbaroy nen Pablo diad Chipre. Balet, saray arkeologo so walaan na mas malinew ya ideya nipaakar ed maabig a sistema na dalan diad panaon na Roma. Lapu ed heograpikon kipapasen na isla, maslak et kaukolan a tumboken na anggan saray modernon highway natan iray parehon rota a posiblin dinalan na saray inmuunan misionaryo.

Si Pablo, Bernabe, tan Juan Marcos so nanlayag manlapud Seleucia ya amaarap ed daongan na Salamina. Akin et diad Salamina, anta diad Pafo so kabisera tan manunan daongan ed dayat? Manuna ed amin, say Salamina so walad nibukig a baybay, a 200 kilometro labat manlapud sentro na Seleucia. Anggaman sinalatan na Pafo so Salamina bilang kabisera legan na uley na Roma, say Salamina so nansiansian sentro na isla parad kultura, edukasyon, tan komersyo. Baleg so komunidad na saray Judio diad Salamina, tan ginapoan na saray misionaryo ya ‘impulong so Salitay Dios ed saray sinagoga na saray Judio.’​—Gawa 13:5.

Natan et saray geray labat so akeraan diad Salamina. Anggaman ontan, saray adiskobre na saray arkeologo so mamaneknek ed datin inkaprominente tan inkaaligwas na syudad. Say tindaan, a sentro na mapolitika tan relihyoson aktibidad,  so kabkabat lapud satan so maseguron sankabalegan a pasen a pantitiponan diad Roma ya akotkot ed rehyon na Mediteraneo. Ipaparungtal na saray geray na satan, a manlapu ni ed panaon nen Augustus Caesar, so komplikadon inkadesinyo na saray datal a mosaic, saray gymnasium, say makapadinayew a sistema na saray amesan, sakey ya istadyum tan amphitheater, saray mararakep a pantyon, tan sakey a baleg a teatro a napanyurongan na 15,000 a totoo! Naromog ed asingger iray geray na abalbaleg a templo nen Zeus.

Balet ag-asalimbengan nen Zeus so syudad manlapud impaneral na saray yegyeg. Dineral na maksil a yegyeg nen 15 K.K.P. so baleg a parte na Salamina, balet ta impaalagey lamet itan nen Augustus diad saginonor. Dineral lamet itan na yegyeg nen 77 K.P., tan impaalagey lamet itan. Nen komapat a siglo, dineral na nantutumbokan a yegyeg so Salamina, tan aglan balot nipawil so datin karakpan na satan. Diad Kapegleyan a Panaon, say daongan na satan so atabonan la na buer tan pinaulyan la.

Agnipabitar no panon so inkiwas na saray totoo ed Salamina diad impanpulong nen Pablo. Balet kinaukolan nen Pablo so manpulong ed arum met nin komunidad. Diad inyalis da manlapud Salamina, wala so taloran manuna a rota a nampilian na saray misionaryo: say sakey et diad amianen a baybay, ya ombeltang ed kapalandeyan na Kyrenia; say sananey a rota et mamasagur a beltangen so patar na Mesaoria ya ondalan ed manunan parte na isla; tan say komatlo et manotonton ed abalaten a baybay.

Unong ed tradisyon, tinonton nen Pablo so komatlon rota. Nadalan ditan so mabunan alog a walaay nikaduman dalin ya ambalanga. Diad manga distansia na 50 kilometro ed abalaten-sagur, say rota so asingger la ed syudad na Larnaca antis ya onliko a paloob diad amianen.

Diad “Lapag a Pulo”

Ag-abayag et inmabot la so highway diad kadaanan a syudad na Ledra. Diad sayan lugar so kawalaan natan na Nicosia, say modernon-agew a kabisera. Anggapo la so antokaman a pakasuysoyan ed kadaanan a syudad a panarian. Balet diad dalem na saray koma-16 a siglon padir na Venetia ya akapaliber ed sentro na Nicosia et naromog so sakey ya okupado tan mainget a karsadan inngaran na Ledra Street. Agtayo naseguro no kasin dinmalan si Pablo ed Ledra odino andi. Basta say ibabaga ed sikatayo na Biblia et ‘niliber da so lapag a pulo.’ (Gawa 13:6) Inkuan na The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands a “nayarin mankabaliksan itan na relatibon impakapanliber ed saray komunidad na Judio diad Chipre.”

 Peteg ya interesado si Pablo a nasabi so dakel a totoo anggad posible diad Chipre. Kanian, nayarin tinonton to so mamaabalaten a rota manlapud Ledra ya anggad Amathus tan Kourion​—duaran angkakabaleg a syudad a walaan na ondarakel a populasyon a nanlalapud nanduruman bansa.

Say Kourion so nipaatagey a tantandagan so dayat diad saray kelas a diretso lawari ed saray gilig na dayat. Sayan marakdakep a Griego-Romanon syudad so dineral na samay yegyeg ya aneral ed Salamina nen 77 K.P. Walaray geray na templo ya indedika ed si Apollo a manlapu ni nen 100 K.P. Makayurong ed istadyum so manga 6,000 a managbantay. Napatnagan so maluhon estilo na panagbilay na dakel a totoo ed Kourion diad saray mararakep a mosaic a kinmanan dekorasyon na saray datal na anggan saray pribadon angkakabaleg ya abung.

Amaarap ed Pafo

Manlapud Kourion, say balibalin bistaen a rota so mamaarap ed bandad sagur a rehyon a gawaan na alak, a say karsada so kalkalnan manpatatdang insan ag-iilaloan a biglan manpalasor tan manpalikoliko ed saray kelas a mamaarap ed saray gilig na dayat ya atabonan na angkakabaleg tan pino iran dalakirik. Unong ed Griegon mitolohiya, diad saya a mismon pasen a pinmarungtal so kapangiyanak a diosan si Aphrodite manlapud dayat.

Si Aphrodite so sankabantogan ed saray Griegon dirios diad Chipre tan masimoon a dinayew angga ed komaduan siglo K.P. Diad Pafo so kawalaan na sentro na panagdayewan ed si Aphrodite. Kada primabera, walay nagagawa diman a baleg a piesta bilang panamagalang ed sikato. Saray debotado a taga-Asia Minor, Ehipto, Gresya, tan anggan diad Persia so ondadayo ed Pafo pian mipiesta. Sanen uuleyan na saray Ptolemy so Chipre, naaralan na saray taga-Chipre so mandayew ed saray Faraon.

Say Pafo so kabisera na Chipre diad panaon na Roma tan ditan so kawalaan na trono na gobernador, tan naikdan itan na autoridad a manibukel na saray sinsilyon gansa. Dineral met itan na yegyeg nen 15 K.K.P., tan singa ed kipapasen na Salamina, angiter na pundo si Augustus pian nipaalagey lamet so syudad. Apatnagan ed saray impangotkot so maluhon estilo na panagbilay na saray mayayaman diad Pafo nen inmunan siglo​—saray malalapar a karsada ed syudad, saray angkakabaleg a pribadon abung a napnoy dekorasyon, saray eskuelaan parad musika, saray gymnasium, tan sakey ya amphitheater.

Oniay kipapasen na Pafo a dinalaw di Pablo, Bernabe, tan Juan Marcos, tan dia imay pasen a si gobernador Sergio Paulo, “sakey a lakin makabat,” et “kinaliktan to a narengel so Salita na Dios” anggaman ed pirmin isusumpa nen Elimas a manag-anito. Say gobernador so “nikelawan ed bangat na Katawan.”​—Gawa 13:6-12.

Kayari na matalonan impanpulong da diad Chipre, intultuloy na saray misionaryo so kimey da diad Asia Minor. Satan a primeron impanbaroy nen Pablo bilang misionaryo so importantin gapoan na inkayat na tuan Inkakristiano. Tinukoy itan na libron St. Paul’s Journeys in the Greek Orient a “say peteg a gapoan na say Kristianon misyon tan say . . . karera nen Pablo bilang misionaryo.” Inkuan ni na satan: “Lapud diad Chipre so sentro na saray rota ed dayat a mamaarap ed Sirya, Asia Minor, tan Gresya, ompatnag a makatunongan a ditan ginmapo so kimey na saray misionaryo.” Balet gapoan ni lambengat itan. Kayari na duamplon siglo, mantutultuloy ni so Kristianon kimey a panagmisionaryo, tan peteg a nibaga a say maong a balita na Panarian nen Jehova so literal a ninanatnat ed “kasampotan na dalin.”​—Gawa 1:8.

[Saray mapa ed pahina 20]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

CHIPRE

NICOSIA (Ledra)

Salamina

Pafo

Kourion

Amathus

Larnaca

KAPALANDEYAN NA KYRENIA

PATAR NA MESAORIA

KAPALANDEYAN NA TROODOS

[Litrato ed pahina 21]

Lapud si Pablo et napno na masanton espiritu, pinagmaliw ton bulag si Elimas a manag-anito legan a walad Pafo