Kinmayat so Inkakristiano Diad Limog na Saray Judio nen Inmunan Siglo

AGAWA so importantin pantitipon diad Jerusalem nen 49 K.P. Wadman iramay bibidbiren a ‘lusek’ na Kristianon kongregasyon nen inmunan siglo​—si Juan, Pedro, tan Santiago ya agi nen Jesus ed ina. Say duara ni ya asalambit met ya inmatendi et si apostol Pablo tan say kaiba ton si Bernabe. Nantongtongan da no panon ya apagen so maawang a teritorya a pampulongan da. Oniay insalaysay nen Pablo: ‘Inter da ed siak tan si Bernabe so lima dan kawanan a tanda na panulop, pian onla kami ed saray Gentiles, tan sikara et diad saray agalsiman.’​—Galacia 2:1, 9. *

Anto kasi so nampapaknaan da? Kasin say teritorya a pampulongan na maong a balita et apagen ed grupo na saray Judio tan proselita tan ed grupo na saray Gentil? Odino say talagan nampapaknaan da et say pangapag na lugar ed teritorya? Pian naamtaan so posiblin ebat, nakaukolan tayo so pigaran maawaran ya impormasyon nipaakar ed Diaspora, salanti, saray Judio a manaayam ed paway na Palestina.

Say Judion Komunidad nen Inmunan Siglo

Kaunongan karakel iray Judio diad Diaspora nen inmunan siglo? Ompatnag a dakel ya iskolar so mipakna ed publikasyon ya Atlas of the Jewish World: “Mairap a nadetermina so eksakton bilang, balet makatunongan ya akalkula a sakbay a tuloy na 70 [K.P.] et duara tan kapalduan milyon a Judio so walad Judea tan masulok ya apatiran milyon so walad diaspora ed Roma. . . . Nayarin say bilang na saray Judio et kakaplo na interon populasyon na empiryo, tan diad saray lugar a maslak a panaayaman na saray Judio, salanti, diad saray syudad ed nibukig iran luyag, say bilang da et nayarin kakapat na populasyon odino onsulok ni.”

Saray lugar a dakdakel so Judio et diad Sirya, Asia Minor, Babilonia, tan Ehipto, salanti, diad Bukig, a walaray angkekelag a komunidad da diad Europa. Arum a kabkabat a Judion Kristiano et nanlapud Diaspora, a singa si Bernabe a taga-Chipre, si Prisca tan Aquila a nanayam ed Ponto insan diad Roma, si Apolos a taga-Alejandria, tan si Pablo a taga-Tarso.​—Gawa 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Saray komunidad a Diaspora so walaay dakel a pikonektaan ed dilin bansa ra. Sakey la et say tinaon a buis ya ipapawit diad templo ed Jerusalem, a sakey a paraan pian makapibiang ira ed aktibidades tan panagdayew ed templo. Nipaakar ed saya, oniay imbaga na iskolar a si John Barclay: “Magenap so ebidensya a say panagkolekta ed sayan kuarta, a naaaruman lapud ekstra iran donasyon na mayayaman, so mapeleng a sinumpal na saray komunidad a Diaspora.”

Say sananey nin pikonektaan et say tinaon ya iyaakar na nilibolibon totoo pian mipiesta ed Jerusalem. Ontan so ipapabitar na salaysay diad Gawa 2:9-11 nipaakar ed Pentecostes 33 K.P. Saray Judion mipipiesta so nanlalapud Partia, Media, Elam, Mesopotamia, Capadocia, Ponto,  Asia, Frigia, Pamfilia, Ehipto, Libya, Roma, Creta, tan Arabia.

Say administrasyon na templo ed Jerusalem so mitatalosan ed saray Judio diad Diaspora panamegley na sulat. Kabkabat a si Gamaliel, a managbangat na ganggan ya asalambit diad Gawa 5:34, so angipawit na saray sulat diad Babilonia tan diad arum niran parte na mundo. Sanen sinmabi ed Roma si apostol Pablo bilang priso nen 59 K.P., imbaga ed sikato na “saray manunaan na saray Judio” ya “agkami angawat na saray sulat a nanlapu ed Judea a nipaakar ed sika, tan anggapo met ed saray agagi so linma dia ya angidalem, odino nansalita na mauges nipaakar ed sika.” Ipapatnag na saya a mabetbet ya ipapawit diad Roma iray sulat tan balita manlapud Judea.​—Gawa 28:17, 21.

Say Biblia ya inusar na saray Judion Diaspora et say Griegon patalos na Hebreon Kasulatan a tatawagey Septuagint. Oniay inkuan na sakey a reperensya: “Makatunongan ya ibaga a say LXX [Septuagint] so binasa tan inawat ed interon diaspora bilang say Biblia odino ‘masanton sulsulat’ na Judion diaspora.” Satan met a patalos so malaklaknab ya inusar na saray inmunan Kristiano diad impanbangat da.

Saray membro na mananguley ya ulop na Kristiano diad Jerusalem so mikabisado ed saratan a kipapasen. Nipasabi la so maong a balita diad saray Judion Diaspora ed Sirya tan diad paway na satan, pati diad Damasco tan Antioquia. (Gawa 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galacia 1:21) Saramay presente ed pantitipon nen 49 K.P. so mapatnag a namplano parad kimey ed arapen. Imanoen tayo pa iray impanukoy na Biblia nipaakar ed inlaknab na kimey diad limog na saray Judio tan proselita.

Saray Impanbaroy nen Pablo tan Saray Judio Diad Diaspora

Say asainmin nen apostol Pablo diad gapo et “awiten to so ngaran [nen Jesu-Kristo] ed arap na saray Gentiles, tan saray arari, tan saray anak na Israel.” * (Gawa 9:15) Kayari na pantitipon diad Jerusalem, intuloy nen Pablo a pinulongan iray Judion Diaspora inerman so nila to. (Nengnengen so kahon diad pahina 14.) Ipapatnag na saya a say nampapaknaan da nipaakar ed teritorya et manutukoy ed lugar. Innatnat nen Pablo tan Bernabe so kimey da bilang misionaryo anggad sagur, bangta saray arum et nanlingkor diad dilin bansa na saray Judio tan diad angkakabaleg a komunidad na saratan diad Bukig.

Sanen ginapoan nen Pablo tan saray kaiba to so komaduan panagbaroy da bilang misionaryo manlapud Antioquia ed Sirya, sikaray imbakin mamaarap ed sagur diad Asia Minor ya angga ed Troas. Manlapud’man, dinmalan nira ed Macedonia lapud inisip da a “say Dios tinawag to [ra] pian ipulong [ed saray taga-Macedonia] so ebanghelyo.” Diad saginonor, pinulongan met na saray kongregasyon na Kristiano so arum niran syudad ed Europa, pati say Atenas tan Corinto.​—Gawa 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Manga 56 K.P., sanen mansampot la so komatlon panagbaroy nen Pablo bilang misionaryo, implano toy makakar angga ed arawin sagur pian ninatnat so teritorya a nipabtang ed sikato sanen nantitipon ira ed Jerusalem. Oniay insulat to: “Unong na wala ed siak, atadia ak a mangipakabat na ebanghelyo met ed sikayo a wala ed Roma,” tan, “onsamar ak ed sikayo no onla ak ed España.” (Roma 1:15; 15:24, 28) Komusta balet so angkakabaleg a komunidad na Diaspora diad Bukig?

Saray Komunidad na Judio Diad Bukig

Legan na inmunan siglo K.P., diad Ehipto so kawalaan na sankabalgan a komunidad na Diaspora, nagkalalo la diad Alejandria a kabisera na satan. Nilasus nilibo so Judio a manaayam diad sayan sentro na negosyo tan kultura, a wala met iray sinagoga a nitaytayak diad interon syudad. Imbaga nen Philo, sakey a Judio a nanayam ed Alejandria, a wala nensaman so ag-onkulang a sakey milyon a Judio diad interon Ehipto. Dakdakel met so nanayam diad kabangibang a Libya, diad syudad na Cirene tan diad kaliberliber na satan.

 Diad sarayan lugar so nanlalapuan na pigaran Judio a nagmaliw a Kristiano. Nabasa tayo so nipaakar ed si “Apolos, tubo ed Alejandria,” “say arum ed sikara a lalakin taga-Chipre tan Cirene,” tan “si Lucio a taga-Cirene,” a tinmulong ed kongregasyon ed Antioquia diad Sirya. (Gawa 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Nilikud ed satan, anggapo la so sinalambit na Biblia nipaakar ed kimey na saray Kristiano nen inmunan siglo diad Ehipto tan diad kaliberliber na satan, likud labat ed say impanpulong na Kristianon ebanghelisador a si Felipe diad sakey ya eunokon taga-Etiopia.​—Gawa 8:26-39.

Say sakey nin pinagkasentro na Judion Diaspora et diad Babilonia, a walaan na saray sakop ed Partia, Media, tan Elam. Inkuan na sakey a historyador a “kada teritorya diad patar na Tigris tan Eufrates, manlapud Armenya ya anggad gulpo na Persia, ontan met ed banda’d amianen-bukig ya anggad Dayat na Caspian, tan diad bukig ya angga ed Media, et walaray manaayam a Judio.” Unong ed kalkulasyon na Encyclopaedia Judaica, say bilang da et manga 800,000 odino onsulok ni. Ibabaga ed sikatayo nen Josephus, a Judion historyador nen inmunan siglo, a nilibolibon Judio a nanlalapud Babilonia so oonla ed Jerusalem parad tinaon iran piesta.

Kasin wala ed saramay nanlalapud Babilonia so abautismoan diad Pentecostes 33 K.P.? Agtayo amta, balet kabiangan ed saramay akadngel ed si apostol Pedro diad saman ya agew et nanlalapud Mesopotamia. (Gawa 2:9) Amta tayo a walad Babilonia si apostol Pedro nen manga 62-64 K.P. Legan a wadman, insulat to so unonan sulat to tan posible a pati say komadua met. (1 Pedro 5:13) Mapatnag a say Babilonia a kawalaan na baleg a populasyon na saray Judio so impasen a kabiangan na teritoryan nipabtang ed si Pedro, Juan, tan Santiago diad samay pantitipon a tinukoy diad sulat ed saray taga-Galacia.

Say Kongregasyon na Jerusalem tan Saray Judio Diad Diaspora

Si Santiago, ya inmatendi met ed pantitipon a nantongtongan so nipaakar ed saray teritorya, so nanlingkor bilang manangasikaso diad kongregasyon na Jerusalem. (Gawa 12:12, 17; 15:13; Galacia 1:18, 19) Atasian to nen Pentecostes  33 K.P. so inkiwas ed maong a balita na nilibon ombibisitan Judio diad Diaspora tan say inkabautismoan da.​—Gawa 1:14; 2:1, 41.

Insan kayari na saman et sinmabi so nilibolibon Judio parad tinaon iran piesta. Napnapno na totoo so syudad, kanian saray bisita so kinaukolan a manpundo ed saray kabangibang a purok odino manayam ed saray kobongkobong. Insalaysay na Encyclopaedia Judaica a nilikud ed pituyaw ed kakaaro ra, saray dinmayo so linmoob ed templo pian mandayew, mangiyapay na saray bagat, tan mibiang ed panagaral na Torah.

Andi-duaruwa a si Santiago tan arum niran membro na kongregasyon na Jerusalem so anganamot ed sarayan pankanawnawa pian pulongan iray Judion Diaspora. Nayarin maal-alwar a ginawa itan na saray apostol legan na samay panaon ya “agawa so baleg a panamasegsegang ed iglesia a wala ed Jerusalem” lapud impamatey ed si Esteban. (Gawa 8:1) Antis tan kayari na sayan inkagawa, ipapatnag na rekord a nantultuloy so indaak lapud inkaseseg na sarayan Kristiano parad panagpulong.​—Gawa 5:42; 8:4; 9:31.

Anto so Naaralan Tayo?

On, saray inmunan Kristiano so masimoon a nansagpot pian nasabi iray Judio inerman so panaayaman da. Ontan met, si Pablo tan saray arum so nanggunaet a nasabi iray Gentil a wala ed Europa. Inunor da so ganggan nen Jesus ed saray patumbok to a manggawa ira na babangatan “[ed totoo] ed amin a nasyones.”​—Mateo 28:19, 20.

Naaralan tayo manlapud ehemplo ra so kaimportantian na organisadon panagpulong ta pian suportaan itayo na espiritu nen Jehova. Nanengneng tayo met iray maabig a resulta na pampulong ed saramay walaan na respeto ed Salitay Dios, nagkalalo la diad saray teritorya a dagdaiset so Tasi nen Jehova. Kasin walaray lugar ed teritorya na kongregasyon yo a mas mabunga nen say arum? Maabig no kimeyan iratan a mas mabetbet. Kasin walaray pampublikon okasyon diad lugar yo a matukoy so nikaduman pansagpot pian makapampulong ya impormal odino diad karsada?

Nagunggonaan itayo no agtayo labat basaen so salaysay na Biblia nipaakar ed saray inmunan Kristiano noagta kabisadoen tayo met so pigara ed saray detalye nipaakar ed awaran tan lugalugar. Say sakey a nausar tayo pian onlaknab so pakatalos tayo et say brosyur a “See the Good Land,” a walaan itan na dakel a mapa tan litrato.

[Saray paimano ed leksab]

[Tsart ed pahina 14]

SAY IMPANGASIKASO NEN APOSTOL PABLO ED SARAY JUDIO DIAD DIASPORA

SAKBAY NA IMPANTITIPON ED JERUSALEM NEN 49 K.P.

Gawa 9:19, 20 Damasco ​— ‘sikato so nampulong diad saray

sinagoga’

Gawa 9:29 Jerusalem ​— “akisalita . . . ed saray

[mansasalitay] Griego a Judio”

Gawa 13:5 Salamina, Chipre ​— “impulong da so Salitay Dios

ed saray sinagoga na saray

Judio”

Gawa 13:14 Antioquia ed Pisidia ​— “linmoob ira ed

sinagoga”

Gawa 14:1 Iconio ​— “linmoob ed sinagoga na saray Judio”

KAYARI NA IMPANTITIPON ED JERUSALEM NEN 49 K.P.

Gawa 16:14 Filipos ​— “Lidia, . . . sakey ya angigalang ed

Dios”

Gawa 17:1 Tesalonica ​— “sinagoga na saray Judio”

Gawa 17:10 Berea ​— “sinagoga na saray Judio”

Gawa 17:17 Atenas ​— “akisangsangan [“akikatunongan,” NW] dia

ed sinagoga na saray Judio”

Gawa 18:4 Corinto ​— “nankatunongan [“nampaliwawa,” NW] ed

sinagoga”

Gawa 18:19 Efeso ​— “linmoob ed sinagoga, et akieb-ebatan

[odino akikatunongan] ed saray Judio”

Gawa 19:8 Efeso ​— “linmoob ed sinagoga, et nansalita a

sitetepel ed loob na taloran bulan”

Gawa 28:17 Roma ​— “tinawag to so saray manunaan na saray

Judio”

[Mapa ed pahina 15]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Saramay akadngel na maong balita nen Pentecostes 33 K.P. so nanlapu ed maaawang a lugar

ILIRICO

ITALYA

Roma

MACEDONIA

GRESYA

Atenas

CRETA

Cirene

LIBYA

BITINIA

GALACIA

ASIA

FRIGIA

PAMFILIA

CHIPRE

EHIPTO

ETIOPIA

PONTO

CAPADOCIA

CILICIA

MESOPOTAMIA

SIRYA

SAMARIA

Jerusalem

JUDEA

MEDIA

Babilonia

ELAM

ARABIA

PARTIA

[Saray Dayat]

Dayat na Mediteraneo

Andeket a Dayat

Ambalangan Dayat

Gulpo na Persia