Christophe Plantin​—Say Inmuna-unan Manag-imprinta na Biblia

SI Johannes Gutenberg (manga 1397-1468) so kabkabat lapud impangimprinta to na sankaunaan a Biblia panamegley na makinan panag-imprinta a movable type. Balet daiset so mikabat ed si Christophe Plantin. Sikato so inmuna-una ed panag-imprinta a walaan na importantin betang diad impamawala na saray libro tan Biblia parad saray totoo ed sankamundoan nen dekaday 1500.

Si Christophe Plantin so nayarin nianak nen 1520 dia ed Saint-Avertin, Pransya. Lapud labay toy manayam diad pasen a lukas so kanonotan na saray totoo ed nanduruman relihyoson sisiaen tan diad pasen a maganon onasenso so negosyo nen say diad Pransya, si Plantin, a ngalngali lan man-30 años, so inmalis diad Antwerp diad Low Countries. *

Say inmunan trabaho nen Plantin et manag-apis na libro tan managdesinyo na katat iran ilalako. Saray madekorasyon a katat a ginawa to so agustoan na saray mayayaman. Balet lapud sakey ya inkagawa nen 1955, inuman nen Plantin so anapan to. Sanen itulor to la so melag a katat a kargaan ya impagawa na manuley na Low Countries, si Arin Philip II na España, si Plantin so sinabat diad sakey a dalan ed Antwerp. Say takeb to so dinuyok na saray abuanges a lalaki. Anggaman inmabig so sugat nen Plantin, agto la sarag so mantrabaho na ambelat kanian sikatoy apaskar a mangitunda ed anapan to. Inggapo nen Plantin so man-imprinta lapud ginastosan itan nen Hendrik Niclaes, say lider na sakey a grupon Anabaptist.

“Kimey tan Panag-anos”

Tinawag nen Plantin so panag-imprintaan to a De Gulden Passer (Say Binmalitok a Kompas). Say tatak to et sakey a paris na binmalitok iran kompas a panagsukat, a walay akaukit a salitan “Labore et Constantia,” a mankabaliksay “Kimey tan Panag-anos.” Ompatnag a satan a tatak et matukoy a maneskribe ed sayan makulin laki.

Lapud sikatoy manbibilay ed panaon a magulo so relihyon tan politika diad Europa, nanggunaetan nen Plantin ya arawian so gulo. Mas importante ed sikato so kimey a panag-imprinta. Anggaman akiabobon ed Repormasyon na Protestante, “nanduaruwaan [to] iray isyu nipaakar ed relihyon,” so imbaga na say autor a si Maurits Sabbe. Lapud saya, kinmayat so dengel-dengel a sikato so angimprinta na saray libro a sumpad bangat na simbaan. Alimbawa, nen 1562 et sikatoy pinaskar a manayam ed Paris diad masulok a sakey taon.

Sanen akapawil si Plantin ed Antwerp nen 1563, sikatoy akisosyo ed saray mayayaman a negosyante, a pigara ed sikara et kabkabat ya ontutumbok ed saray bangat nen Calvin. Legan na limay taon ya impaniiba ra, 260 a nanduruman libro so niyimprinta nen Plantin. Kabiangan ed saratan so Hebreo, Griego, tan Latin iran edisyon na Biblia ontan met ed alay dakep a pinasileng iran edisyon na Dutch Catholic Louvain Bible.

“Say Sankaimportantian ya Agawaan ed Tipograpiya”

Nen 1567, legan na peryodo ya ompapalalo so isusumpa ed uley na España diad Low Countries, imbaki nen Arin Philip II na España so Duke na Alba pian manserbi bilang gobernador diman. Lapud nagnap ya autoridad ya inter ed sikato na ari, nanggunaetan na sayan manuley a patundaen so  onloloor ya isusumpa na saray Protestante. Kanian ginapoan nen Plantin so sakey ya alay kabaleg a proyekto ya inilaloan ton mamaandi ed amin a paniinap a sikatoy onsusumpa ed bangat na simbaan. Pinirawat ton niyimprinta so akademikon edisyon na saray teksto na Biblia diad saray orihinal a lenguahe ra. Lapud sayan balon edisyon, tinmalona si Plantin lapud agamoran to so suporta nen Philip II. Say ari so angisipan na pinansyal a tulong tan imbaki to so bantog a humanist a si Arias Montano pian mangasikaso ed proyekto.

Si Montano so marunong a mansalitay nanduruman lenguahe, tan sikatoy mankikimey diad loob na 11 ya oras ed kada agew. Sikatoy tinulongan na saray Kastila, Belga (Belgian), tan Pranses ya onsiano ed lenguahe. Say gagala ra et mangitarya na balon bersion na bantog a Complutensian Polyglot. * Bilang kaaruman ed Latin Vulgate, Griegon Septuagint, tan orihinal a Hebreon teksto, say balon Polyglot a Biblia nen Plantin so angilaktip ed Aramaikon Targum tan say Syriac a Peshitta, katekep iray mitukoyan a literal a Latin a patalos ed saratan.

Ginmapo so panag-imprinta nen 1568. Asumpal nen 1573 iyan abalbaleg a proyekto, tan aganon asumpal iyan kimey. Oniay insulat nen Montano ed si Arin Philip II: “Mas dakel so agawaan dia ed loob na sakey bulan nen say dia ed Roma ed loob na sakey taon.” Niimprinta nen Plantin so 1,213 a kopya na balon Polyglot a Biblia, a balang sakey et tugyopen na waloran angkabaleg a tomo. Say apis a kawalaay titulo et walaay niimprintan litrato na sankakaiban leon, toro, lobo, tan kordero a mareereen a mamangan ed parehon atotong, a manideskribe ed Isaias 65:25. Say bili na agni naapisan a tomo et 70 guilder—a baleg a kantidad itan lapud ta say kaslakan a pamilya ed saman a panaon et makakalmo na 50 guilder ed kada taon. Say kompleton tugyop na saray kopya so akabkabat bilang say Antwerp Polyglot. Tinawag met itan bilang say Biblia Regia  (Royal Bible) lapud ta ginastosan itan nen Ari Philip II.

Anggaman sayan Biblia et inaprobaan nen Pope Gregory XIII, akritikon maong si Arias Montano lapud kimey to. Say sakey a rason et impasen nen Montano so orihinal a Hebreon teksto a magmaong nen say Latin Vulgate. Say manunan onkokontra ed sikato et si León de Castro, say Kastilan teologo ya angipasen ed Latin Vulgate bilang say absoluton autoridad. Inakusaan nen de Castro si Montano a dederalen toy teksto panamegley na pilosopyan sumpad bangat a Trinidad. Singa bilang, espisipikon kinomentoan nen de Castro ya inekal na Syriac Peshitta ed 1 Juan 5:7 so agmalinew a kaaruman ed teksto a, “diad tawen, say Ama, say Salita, tan say Espiritu Santo: tan sarayan talo et saksakey.” (King James Version) Balet, say Inkisisyon na Kastila so amaandi ed amin a paniinap ed si Montano a sikatoy onsusumpa ed bangat na simbaan. Impasen na arum so Antwerp Polyglot bilang “say sankaimportantian ya agawaan ed tipograpiya panamegley na sakey a manag-imprinta legan na koma-16 a siglo.”

Say Magnayon a Gunggona

Kaslakan a manag-imprinta ed saman a panaon et walaan labat na duara odino taloran makinan panag-imprinta. Balet, diad kapantokan na pangiimprinta toy libro, si Plantin so nayarin awalaay ag-onkulang a 22 a makinan panag-imprinta tan 160 a trabahador. Diad limog na amin a mansasalitay Español, sikato so akabkabat bilang say manunaan a manag-imprinta.

Kaleganan na satan, linmoor so isusumpa ed uley na saray Kastila diad Low Countries. Say Antwerp so apilanor ed panlalaban. Nen 1576, saray babayaran a Kastilan sundalo ya ag-akaawat na upa ra so nanrebelde tan nilimas day syudad. Masulok a 600 a kaabungan so pinoolan, tan nilibo ed saray manaayam ed Antwerp so pinatey. Tinmakas iray komersyante manlapud syudad, kanian baleg so alugi ed si Plantin. Niarum ni, sikato so naobligan manbayar ed saramay uupaan a sundalo na balbaleg a buis.

Nen 1583, si Plantin so inmalis ed Leiden, say syudad a ngalngalin 100 kilometro diad amianen na Antwerp. Sikatoy angipaalagey diman na panag-imprintaan tan sikatoy aturon manag-imprinta ed Unibersidad na Leiden, sakey ya institusyon ya impaalagey na saray Calvinista a Protestante. Linmesa lamet iray abayag lan akusasyon a sikatoy agmanmamatoor ed Iglesia Katolika. Kanian pinmawil si Plantin ed Antwerp diad pansamposampot na 1585, kayarin tuloy a nipawil so syudad ed pakauley na saray Kastila. Diad saman a panaon et sikatoy manedad lay masulok a 60, tan nagmaliw labat ya apatira so trabahador to a manguusar na saksakey a makina diad imprintaan ton Say Binmalitok a Kompas. Ginapoan nen Plantin ya ipaalagey lamet so panag-imprintaan. Ingen, aglan balot apapawil so datin kipapasen na imprintaan to, tan si Plantin et inatey nen Hulyo 1, 1589.

Diad loob na 34 taon, si Christophe Plantin so akapangimprinta na 1,863 a nanduruman edisyon na libro, a say promedyo et ngalngalin 55 a libro ed kada taon. Anggad sayan panaon, saya so makapakelkelaw ya agawaan parad sakey ya independentin manag-imprinta! Anggaman pinaliisan a mismo nen Plantin so pakawalaan na malet a talindeg ed relihyon, say kimey to so aglambengat angiyalibansa na panag-imprinta tan tipograpiya noagta ontan met ed panag-aral na apuyanan a Kasulatan. (2 Timoteo 3:16) On, si Plantin tan saray kapanaonan ton manag-imprinta so akatulong na baleg ed saginonor lapud mainomay ya awalaan na Biblia iray ordinaryon totoo.

[Saray paimano ed leksab]

[Kahon/Litrato ed pahina 15]

SAY MUSEO NEN PLANTIN TAN SI MORETUS

Say bilding ed syudad na Antwerp a nanayaman tan nantrabahoan nen Plantin tan saray kailalakan to so nilukas ed publiko bilang museo nen 1877. Anggapo lay arum ya imprintaan manlapud satan a peryodo a nansiansia ni anggad natan. Akaparungtal ditan so limaran makinan panag-imprinta a say kadaan na satan et nen koma-17 tan koma-18 iran siglo ni. Wala ni so duaran makina—say sankadaanan ed mundo—a nanlapu ni ed panaon lawari nen Plantin. Say museo so mankarga na ngalngalin 15,000 a panagmoldi a tipo (matrix) ya inusar pian namoldi iray inyukit a letra odino uhas, 15,000 a naukitan a tabla, tan 3,000 a naukitan a gansan plato ya uusaren ed panag-imprinta. Say librarya na museo so mankarga na 638 a manuskrito ya apetsaan na koma-9 anggad koma-16 a siglo ontan met ed say 154 a libro a niimprinta antis na taon 1501. Laktipen na saraya so sakey ya orihinal a Biblia nen Gutenberg ya apetsaan antis na 1461 ontan met ed say bantog iran Antwerp Polyglot a Biblia nen Plantin.

[Litrato ed pahina 15]

Arias Montano

[Litrato ed pahina 16]

Lugan na Antwerp Polyglot so Hebreon teksto, say Latin “Vulgate,” tan say Griegon “Septuagint,” ontan met ed Syriac a “Peshitta” tan sakey ya Aramaikon Targum a katekep iray Latin a patalos ed saratan

[Credit Line]

Diad impangiyabuloy na Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Picture Credit Line ed pahina 15]

Duaran litrato: Diad impangiyabuloy na Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen