Saray Eskriba Nensaman tan say Salita na Dios

SAY Hebreon Kasulatan so akompleto sanen mansampot lay komaliman siglo B.C.E. Diad sinmaginonor iran siglo, saray Judion iskolar, nagkalautla ed saray Soperim tan diad saginonor et saray Masorete, so apaneknekan a maal-alwar ya angipreserba ed Hebreon teksto. Balet, saray sankadaanan a libro na Biblia so nisulat diad panaon di Moises tan Josue, a sanlibon taon ni antis na panaon na saray Soperim. Midederal so angisulatan ed saratan a libro kanian saratan a lukot so aminpigan kinopya. Antoray naamtaan tayo nipaakar ed kimey na saray eskriba nensaman? Kasin walaray onsianon managsakal diad Israel nensaman?

Say sankadaanan iran manuskrito na Biblia a wala natan et saray kabiangan na Dead Sea Scrolls, ya arum ed saratan so apetsaan na komatlo tan komaduan siglo B.C.E. “Anggapo la natan iramay inmuunan kopya a kabiangay Biblia,” so impaliwawa nen Propesor Alan R. Millard, sakey ya iskolar na saray lenguahe tan arkeolohiya diad Near Eastern. Inyarum to: “Napatnagan ed saray kultura ed kabangibang iran lugar no panoy impankopya na saray eskriba nensaman, tan sayan pikakabat so makatulong ed pansuri ed Hebreon teksto tan ed awaran na satan.”

Say Kimey na Saray Eskriba Nensaman

Saray sulat nipaakar ed awaran, relihyon, ganggan, iskolar, tan literatura so apawala diad Mesopotamia, apat a libon taon lay apalabas. Inmaligwas iray eskuelaan na saray eskriba, tan sakey ed saray mapeget ya imbangat da et say eksakton pangopya ed saray nabasan sulat. Naimano na saray modernon iskolar a dagdaiset labat so angumanan na sulsulat ed Babilonia ya aminpigapiga lan kinopya diad loob na sanlibon taon odino onsulok ni.

Aliwan diad Mesopotamia labat so pakaromogan na propesyon a panagkopya. Inkuan na The Oxford Encyclopedia of Archeology in the Near East: “Saray metodo ya uusaren ed inerman a pasen a pankikimeyan na saray eskriba diad interon Mesopotamia, Sirya, Canaan, tan anggan diad Ehipto so nayarin kabisado na sakey ya eskriba a taga-Babilonia kaleganay 1500.” *

Diad panaon nen Moises et dederlengen ed Ehipto so propesyon na sakey ya eskriba. Saray eskriba so naynay a mankokopya ed saray literatura. Satan a kimey so nanengneng diad saray dekorasyon na pantyon ed Ehipto, a say inkadaan na saratan et masulok lan apat a libo a taon. Onia so inkuan ni na ensayklopedia nipaakar ed inmuuna iran eskriba ed saman a panaon: “Dia ed komaduan milenyo BCE, akapankopya tan akatipon  ira na dakel a literatura a mangipapabitar ed bantog iran sibilisasyon na Mesopotamia tan Ehipto tan nanggawa ira na tugyop na saray totontonen parad saray propesyonal ya eskriba.”

Kabiangan ed sayan “tugyop na saray totontonen” so pangusar ed saray inskripsion a kaaruman na manunan kabiangan na sulat. Akasulat ed sarayan ukit so kangaranan na saray nankopya tan say akanggawa na langan panagsulatan, say petsa, say orihinal a nanlapuan na kopya, say karakel na saray linya, tan arum nira. Mabetbet ya oniay iyaarum na eskriba: “Saya so maal-alwar a sinakal tan inkompara ed orihinal a kopya.” Ipapabidbir na sarayan detalye a nononoten a maong na saray inmuunan managkopya so inkasusto.

Onia so insalaysay nen Propesor Millard, ya inaon la ed gapo: “Natalosan a say proseso na panagsakal et mangilaktip ed pannengneng tan panguman ed lingo, sakey a metodon gagawaen pian napansiansia so inkasusto. Arum ed sarayan metodo, salanti, say espisipikon pambilang ed saray linya odino salita, so dati lan paraan na saray Masorete diad kasakbayan na Kapegleyan Iran Panaon.” Kanian diad panaon di Moises tan Josue, nipaseseg la nensaman ed Pegley-Bukig so maalwar tan suston panagkopya ed saray sulat.

Kasin wala met iray kualipikadon managkopya ya Israelita? Anton ebidensya so ipaparungtal a mismo na Biblia?

Saray Eskriba ed Israel Nensaman

Binmaleg si Moises bilang membro na sankaabungan nen Faraon. (Exodo 2:10; Gawa 7:21, 22) Unong ed saray manaaral nipaakar ed kadaanan ya Ehipto, say pangikabisado ed sulat na Ehipsio tan kaaruman niran dunong ed panagsakal so kabiangan ed saray inaral nen Moises. Oniay inkuan nen Propesor James K. Hoffmeier diad libro ton Israel in Egypt: “Wala so rason pian panisiaan so tradisyon ed Biblia a mangipapanengneng ed abilidad nen Moises a mangikurit ed saray ebento, manugyop ed saray rekord na impanbaroy, tan arum niran kimey na eskriba.” *

Wala ni so arum a tinukoy na Biblia diad  kadaanan ya Israel a walaay dunong ed panagsakal. Unong ed The Campbridge History of the Bible, si Moises so “anuro na de-aral iran opisyal . . . pian mangikurit ed saray desisyon tan uksoyan ed impangorganisa ed nanduruma iran betang na totoo.” Sayan salaysay so nibase’d Deuteronomio 1:15, ya oniay inkuan ditan nen Moises: ‘Kanian inalak so saray pangulo na barangay yo tan ginawak ira a manuley ed sikayo, kapitan na nilibo, tan kapitan na nilasus, tan kapitan na tunggal limamplo, tan kapitan na tunggal polo, tan manuley ed saray barangay yo.’ Siopa irayan manuley odino opisyales?

Say Hebreon salita ya impatalos a “manuley” so aminpigan pinmatnag ed saray teksto na Biblia a manutukoy ed panaon di Moises tan Josue. Impaliwawa na saray nanduruman iskolar a sayan salita et mankabaliksan na “say sekretaryon mangikukurit,” “say sakey a ‘managsulat’ odino ‘manangikurit,’” tan “say opisyal ya ontutulong ed sakey ya ukom bilang sekretaryo to.” Ipapabitar na sarayan Hebreon salita a dakel iray sekretaryo ed Israel tan sikaray walaan na malaknab a responsabilidad ed asasakbay ya impanuley ed sayan nasyon.

Say komatlon alimbawa et nipaakar ed saray saserdote ed Israel. Inkatunongan na The Encyclopaedia Judaica a “lapud betang da ed relihyon tan sekular, nakaukolan a de-aral ira.” Singa bilang, oniay ingganggan nen Moises ed ananak nen Levi: “Dia ed sampot na balang pito a taon, . . . basam naani so saraya a kaptekan ed arap na amin ya Israel.” Saray saserdote so nagmaliw a manag-asikaso ed opisyal a kopya na Ganggan. Sikara so nan-autorisa tan angasikaso ed impangisulat ed sinmublay iran kopya.​—Deuteronomio 17:18,19; 31:10, 11.

Konsideraen pa no panon so impangisulat ed inmunan kopya na Ganggan. Diad unor lan bulan na impanbilay nen Moises, oniay inkuan to ed saray Israelita: “Nagawa naani a dia ed agew na ibabaliw yo ed Jordan ya angga ed dalin ya iter ed sika nen Jehova a Dios mo, mangipaalagey ka naani na onkana ed sika na ankakabaleg a batobato, et tapewan mo ra naani na masa. Et isulat mo naani ed tapew da so ami’ karakpan na salita na saya a kaptekan.” (Deuteronomio 27:1-4) Kayari inkaderal na Jerico tan Ai, saray Israelita so nandaragup ed Palandey Ebal, a walad pegley na Insipan a Dalin. Diman et talagan insulat nen Josue ed tapew na saray bato na altar so “kopya na ganggan ya intatak nen Moises.” (Josue 8:30-32, MB) Niwala iratan ya inyukit lapud saray totoo so makapansulat tan makabasa. Ipapabitar na saya a saray inmunan Israelita et walaan na abilidad tan dunong a mangipreserba ed saray sagradon sulat diad suston paraan.

Say Inkasusto na Kasulatan

Kayari na panaon di Moises tan Josue, apawala so nanduruma niran lukot ed lenguahen Hebreo, tan walaray nisulat a kopya na saratan. Sanen amigmig la irayan kopya lapud atiktikas tan abuotan la, kaukolan lamet irayan salatan. Nantultuloy ed dakel a siglo so proseso na panagsakal.

Anggaman maalwar iray managkopya na Biblia, wala niran siansia so lingo. Kasin saratan a lingo na managsakal et pirmin anguman ed teksto na Biblia? Andi. Diad interamenti, sarayan lingo et daiset labat tan ag-iratan angapekta ed inkasusto na Biblia, unong a pepekderan na impansuri ed kadaanan iran manuskrito.

Parad saray Kristiano, say panmoria nen Jesu-Kristo ed inmuna iran libro na Biblia et mamepekder ed inkasusto na Masanton Kasulatan. Saray balikas ya “Agyo ta abasa ed libro nen Moises?” tan “Agta inter nen Moises ed sikayo so Ganggan?” so mangipabitar a sanen wadiad dalin si Jesus et impasen ton napanmatalkan iray sinakal a kopya. (Marcos 12:26; Juan 7:19) Niarum ni, pinekderan nen Jesus so inkasusto na interon Hebreon Kasulatan sanen inkuanton: “Kaukolan a nasumpal so sarayan amin a bengatla, a nisulat nipaakar ed siak diad gangan nen Moises, tan saray Propeta, tan saray Salmos.”​—Lucas 24:44.

Sirin, walaan itayo na rason pian manmatalek a say Masanton Kasulatan so maalwar a kinopya manlapu la nensaman. Onia a mismo so imbaga na pinuyanan a propetan si Isaias: “Say dika namagaan, say bolaklak nalenes; balet say salita na Dios tayo mansiansia ed ando lan ando.”​—Isaias 40:8.

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 18]

Sakey ya Ehipsion eskriba a mankokopya

[Litrato ed pahina 19]

Saray sankadaanan a libro na Biblia et nisulat diad panaon nen Moises