Say Sankaunaan a Biblia a Portuges​—Sakey ya Istorya na Inkaseet

“ONTALONA so toon maseet.” Ontan so nabasa ed banda’d unaan a pahina na sakey a babasaen nipaakar ed relihyon, ya insulat nen João Ferreira de Almeida nen koma-17 a siglo. On, anggapo lay mas matukoy a deskripsion ed sakey a toon inusar toy bilay to ed impangipatalos tan impangipalapag na Biblia a Portuges.

Si Almeida et inyanak nen 1628 diad Torre de Tavares, sakey a baryo ed mamaamianen na Portugal. Lapud sikatoy naulila sanen ugaw ni, say amabaleg ed sikato et say pangamaen ton pari a taga-Lisbon, say kabisera na Portugal. Papanisiaan a si Almeida et akaawat na alay abig ya edukasyon bilang preparasyon ed pagmaliw ton pari, tan satan so tinmulong ed sikaton napaaligwas so dunong to ed saray lenguahe sanen ugaw ni.

Balet, maseguron ag-ikana nen Almeida itan a dunong to pian mangipatalos na Biblia no sikatoy nansiansia ed Portugal. Ta anggaman diad mamaamianen tan sentral ya Europa et akapangibunog la so Repormasyon na dakel a Biblia ed saray lenguahen kaslakan a sasalitaen ditan, makmaksil nin siansia so impluensya na Katolikon Inkisisyon ed Portugal. No say sakey a too ditan et nawalaan labat na Biblia ed dili ton lenguahe, sikatoy napaskar lan onarap ed korte na Inkisisyon. *

Nayarin lapud labay nen Almeida so makalukpos ed sayan alablabas a panameget, sikatoy linma ed Netherlands sanen sikatoy tinedyer. Kayarin tuloy na satan, sanen 14 años to ni labat, sikatoy nambaroy a paonla ed Asia, panamegley na rotan ondalan ed Batavia (Jakarta la natan), Indonesia, a diad saman et sentro na uley na Dutch East India Company ed Abalaten-bukig ya Asia.

 Sakey a Tinedyer a Managpatalos

Diad samay unor a kabiangan na impanbaroy to paonla’d Asia, walay agawan talagan anguman ed bilay to. Sanen say barkon niluganan to et wala ni labat ed baetan na Batavia tan Malacca (Melaka la natan), diad mamasagur na Malaysia, walay anengneng ton babasaen na Protestanti a nisulat ed Español, ya apauloan na Diferencias de la Cristiandad (Saray Pandurumaan ed Kakristianoan). Aatakien na satan iray palson doktrina na Romano Katoliko, balet walay akasulat met ditan ya akainteresan a maong na malangwer nin Almeida: “Say pangusar na ag-amtan lenguahe diad simbaan, anggano para itan ed kigloriaan na Dios, et agmakagunggona ed saray dumerengel ta agda natatalosan.”​—1 Corinto 14:9.

Atebek nen Almeida so kabaliksan na satan: Ta pian niwalwal iray lingo na relihyon, nepeg a makapawala na Biblia a natalosan na amin. Kasabi to ed Malacca, sikatoy nampakomberte ed relihyon a Dutch Reform tan tampol ton impatalos iray kabiangan na Ebanghelyo diad Portuges manlapud Español, insan to imbunog ed “saray peteg a malabay a makaamta na katuaan.” *

Kalabas na duay taon, akaparaan lay Almeida parad sakey a mas baleg nin kimey, salanti, say pangipatalos ed interon Kristianon Griegon Kasulatan manlapud Latin Vulgate. Asumpal to iya ed kulang a sakey taon, tan talagan makapadinayew iya ta say edad to labat ed saman et 16! Makmakpel ton impawit so kopya na patalos to diad gobernador-heneral na Dutch ed Batavia pian niyimprinta itan. Ompatnag ya impawit itan na Reformed Church ed Batavia diad Amsterdam, balet ta samay maedad lan ministro ya angipudiran et inatey, kanian abalang imay patalos nen Almeida.

Sanen kinerew ed sikaton manggawa na kopya na patalos to parad kongregasyon na Reformed Church ed Ceylon (Sri Lanka la natan) nen 1651, adiskobre nen Almeida ya abalang la imay orihinal a kopya diad simpenan na simbaan. Balet sikatoy ag-adismaya, tan anggan panon et akalmo ni na kopya, nayarin samay agni apinon patalos, tan diad tinmumbok a taon et asumpal to so arebisan bersion na saray Ebanghelyo tan libro a Gawa. Sikatoy tinumangan na konsilyo * ed Batavia na 30 a guilders. “Melmelag labat [itan] a kantidad parad abalbaleg a kimey a ginawa to,” so insulat na sakey ed saray akapikimeyan nen Almeida.

Anggaman agtanto napapabli, intultuloy nen Almeida so kimey to, tan insubmite to nen 1654 so rebisadon interon Balon Sipan. Ninonot lamet ya ipalapag itan, balet ta anggapo lay arum a ginawan kundang noag say impangiparaan labat ed pigaran insulat iran kopya ya inusar ed pigaran simbaan.

Kinondena na Inkisisyon

Diad tinmumbok a dekada, si Almeida so okupado ed kimey to bilang pastor tan misionaryo na Reformed Church. Sikatoy naordinaan nen 1656 tan say primeron nanlingkoran to et diad Ceylon, a ditan et sikatoy agatinan lawari na elepanti, tan diad saginonor et diad India, a ditan et sikato so sakey ed saray sankaunaan a Protestantin misionaryo.

Si Almeida et sakey ya akombertin Protestanti a say panlilingkoran to et diad arum a bansa. Kanian, say pakanengneng ed sikato na maslak ed saray wala’d komunidad a mansasalitay Portuges  et apostata tan traidor. Sikatoy mabetbet a makapikolkol ed saray Katolikon misionaryo lapud parungtalan ton kokondenaen so abulok a moralidad na saray pari tan iwawalwal iray lingon doktrina ra. Sayan kolkolan et amantok nen 1661, sanen si Almeida et senentensiaan na patey ed sakey a korte na Inkisisyon diad Goa, India, lapud impangontra to ed bangat na Simbaan na Katoliko. Legan ton andi’d tan, pinoolan so sakey a too-toon representasyon to. Lapud nayarin apagaan so gobernador-heneral na Dutch ed inka-masuppiat nen Almeida, sikatoy pinapawil ton tampol ed Batavia.

Si Almeida et sakey a maseseg a misionaryo, balet agton balot alingwanan a kaukolan a nipatalos so Biblia diad Portuges. Sikatoy nagmaliw ni ingen a mas determinado lapud mapatpatnag ya anggapoy kakabatan na papari tan saray membro ra nipaakar ed Biblia. Diad introduksion na sakey a babasaen nipaakar ed relihyon nen 1668, oniay impakabat nen Almeida ed saray bumabasa: “Mailalo ak. . . ya agla manbayag et napagalangan ta kayo panamegley na kompleton Biblia ed dili yon lenguahe, say sankaabigan tan sankablian lan kayamanan a niiter ed sikayo na siopaman.”

Si Almeida tan Saray Managrebisa

Nen 1676, impresenta nen Almeida ed konsilyo na simbaan ed Batavia so asumpal lan patalos ton Balon Sipan pian narebisa itan. Manlapu la’d gapo et agmakapanulop si Almeida tan saramay managrebisa. Impaliwawa na managsulat na istoryay bilay a si J. L. Swellengrebel a saray kakimeyan nen Almeida, a mansasalitay Dutch, so nayarin nairapan a manebek ed angkelag iran pandurumaan ed kabaliksan tan estilo. Pansasangsangan da met no antoy usaren a lenguahe. Kasin say Portuges a sasalitaen na karaklan odino say mas pormal a Portuges a nayarin mairap a talosan na karaklan? Sakey ni, naynay a sengegan na balingaan so pampirpirawat nen Almeida a nasumpal la itan.

Mataytayatay so kimey, nayarin lapud agpakapanpakna odino inkaandiay interes na saray managrebisa. Apatiran taon la so apalabas et siansia nin pandedebatian na saray managrebisa iray primeron kapitulo na Lucas. Lapud saya, naalipanesan si Almeida kanian sikatoy angipawit na kopya na patalos to ed Netherlands pian nipalapag itan, ya ag-amta na saray managrebisa.

Anggaman sinali na konsilyo ya amperen so kipalapag na say Balon Sipan to, niimprinta itan ed Amsterdam nen 1681, tan akasabi ed Batavia iray primeron kopya diad tinmumbok a taon. Isipen pa labat so inkadismaya nen Almeida sanen asukayan ton say impatalos to et inuuman na saray managrebisa ed Netherlands! Naimano nen Almeida a lapud agda kabisado so Portuges, sikaray akapangusar na “aliwan natural tan mankokontraan iran patalos ya amuragas ed kabaliksan na Masanton Espiritu.”

Adismaya met so gobierno na Dutch ed satan, kanian ingganggan dan deralen so amin a niimprinta. Balet ta akombinse ira nen Almeida a mangikera na pigaran kopya daput no saramay sankagrabian a lingo et manomanon ikorehi. Sarayan kopya et nausar anggad makapangiparaan na patalos ya arebisa.

Nantitipon lamet ed Batavia iramay managrebisa tan intultuloy dan kinimeyan so Kristianon Griegon Kasulatan tan imparaan iray libro na Hebreon Kasulatan legan a susumpalen iratan nen Almeida. Lapud natatakot la ran naingongotan si Almeida, denesidi na konsilyo ya iyatol iray apirmaan lan pahina na asumpal a kopya diad simpenan na simbaan. Siempre, sinuppiat lamet itan nen Almeida.

Balet diad saraman a panaon et kinmapuy lan maong so bunigas to lapud impasyan panagkimey tan impanayam to ed lugar ya ampetang so klima. Kanian nen 1689, sikatoy nanretiro ed saray kimkimey to ed simbaan pian niyapasakey to lay pangipatalos ed Hebreon Kasulatan. Makapaermen ta sikatoy inatey nen 1691 legan ton ipapatalos so unor a kapitulo na Ezequiel.

Niyimprinta nen 1693 imay komaduan edisyon na Balon Sipan, ya asumpal to sakbay a tuloy na impatey to. Balet, ompatnag ya inuuman lamet na saray agmanepeg a managrebisa so patalos to. Diad libro nen G. L. Santos Ferreira ya A Biblia em Portugal (Say Biblia ed Portugal), oniay inkuan to: “Saray managrebisa et . . . dakdakel so  inuman da ed ekselentin patalos nen Almeida, a pinikewet tan pinaaliwa da so antokaman a marakep ed samay orihinal ya ag-nauman na saramay nanrebisa ed primeron edisyon.”

Asumpal so Biblia a Portuges

Sanen inatey si Almeida, naandi so maseseg a manadagdag ed pakarebisa tan kipalapag na Portuges a Biblia ed Batavia. Nen 1711, say nanggastos la parad komatlon edisyon na Balon Sipan nen Almeida et say ulopan a tinawag a Society for Promoting Christian Knowledge ya akaletneg ed London, diad kerew na saray misionaryon Danish ed Tranquebar, mamaabalaten ya India.

Denesidi na sayan ulopan ya iyimprinta itan diad Tranquebar, India. Kanian inlugan ed barko iray materyales parad pan-imprinta tan saray Biblia a Portuges pian awiten ditan. Balet, sinamsam na saray piratan Pranses so barkon angiluganan ed saratan kanian ag-akasabi tan diad kaunoran et intilak da ed daongan na Rio de Janeiro, Brazil. Oniay insulat nen Santos Ferreira: “Diad agnipaliwawan rason tan ed saray sirkumstansya ya ipapasen na dakel bilang milagro, saramay kinahon-kahon a materyales ed pan-imprinta et agbalot agalaw diman ed pananginay kargamento tan akasabi iratan diad Tranquebar panamegley na saman lanlamang a barko.” Maalwar a nirebisa tan impalapag na saraman a Danish a misionaryo so bersion nen Almeida ed saramay arum niran libro na Biblia. Say asumpal tan kompleto lan Biblia a Portuges et nipalapag labat nen 1751, ngalngali 110 a taon manlapu la’d inggapo nen Almeida so impangipatalos to ed Biblia.

Agnalingwanan ya Inkaseet

Malangwer ni labat si Almeida et amoria to lan kaukolan a walay Biblia a Portuges ta pian natalosan na saray ordinaryon totoo so katuaan ed dilin lenguahe ra. Diad interon bilay to et maseeseet to itan a ginawa, anggano sikatoy kinontra na Simbaan na Katoliko, agsinuportaan na saray kalimog to, singa agla naandi iray problema ed panagrebisa, tan say laman ton mismo et onleletey la. Tan sikatoy atumangan ed inkaseet to.

Kalkalnan dinmaiset tan naandi so dakel ed saramay komunidad a mansasalitay Portuges a kinalaran nen Almeida, ingen ta nansiansia so Biblia to. Nen koma-19 a siglo, say British and Foreign Bible Society tan American Bible Society so angibunog na nilibon kopya na bersion nen Almeida diad Portugal tan diad saray syudad na Brazil a wala ed banda’d baybay. Bilang resulta, saray Biblia ya imbase ed orihinal a patalos to et sakey ed saray sankabantogan tan sankalaknaban a nibubunog natan ed saray bansan mansasalita na Portuges.

Andi-duaruwa ya amayamay so walaay utang a linawa ed saray managpatalos na Biblia nensaman a singa si Almeida. Balet, mas nepeg itayon misalsalamat ed si Jehova, say Dios a maong a mitalosan, a say “labay to [et] amin a totoo nilaban ira komon, tan ondago ra ed pakapikabat ed katuaan.” (1 Timoteo 2:3, 4) Diad tua et Sikato so sengegan no akin a mansiasiansia tan nasisimpitan so Salita to tan makakasabi ed sikatayo pian nagunggonaan itayo. Komon ta lawas tayon pablien tan pankulian ya aralen iyan ‘sankablian a kayamanan’ a nanlapu’d Ama tayo ed tawen.

[Saray paimano ed leksab]

[Kahon/Litrato ed pahina 21]

SAY NGARAN NA DIOS

Say makatantandan alimbawa na katooran nen Almeida bilang managpatalos et say impangusar to ed ngaran na Dios pian ipatalos so Hebreon Tetragrammaton.

[Credit Line]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mapa ed pahina 18]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

DAYAT ATLANTIKO

PORTUGAL

Lisbon

Torre de Tavares

[Litrado ed pahina 18]

Say Batavia sanen koma-17 a siglo

[Credit Line]

Nanlapud Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Litrato ed pahina 18, 19]

Paulon pahina na primeron Balon Sipan ed Portuges a nipalapag nen 1681

[Credit Line]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal