Saray Kadaanan a Langa so Mamepekder ed Rekord na Biblia

SAY Biblia et impuyan a Salita na Dios. (2 Timoteo 3:16) Susto so ibabaga na satan nipaakar ed saray totoo, lugar, tan kipapasen na relihyon tan politika nensaman a panaon. Siempre, say inkanapanmatalkan na saray Kasulatan et ag-akadepende ed saray aromog na saray arkeologo, balet saratan so mamekder odino mamalinew ed rekord na Biblia.

Say sankarakelan ya aromog na saray arkeologon nankotkot ed saray kadaanan a pasen et saray langa, odino saray abetag-betag a banga. Saraya et tinawag met ya ostraca. Sarayan abetag-betag a banga so inusar bilang mamuran panagsulatan diad Pegley Bukig nensaman, kabiangan lay Ehipto tan Mesopotamia. Saray ostraca so pangisusulatan na saray kontrata, kuenta, nanlakoan, tan arum ni ra, a singa saray panagsulatan a papel ya uusaren natan. Nandurumay karukey na saray akasulat ed ostraca, a nayarin sakey labat a salita anggad pigaran linya odino kolum, a kaslakan et insulat panamegley na tinta.

Diad impankotkot ed Israel na saray arkeologo, akaromog ira na dakel ya ostraca ya inusar nen panaon ni na Biblia. Nagkalautlan makapainteres so taloran koleksion na ostraca a manpetsa na komapito tan komawalon siglo B.C.E. lapud pepekderan na saratan iray nanduruman detalye na awaran a naromog ed Biblia. Saraya et say ostraca ed Samaria, ostraca ed Arad, tan ostraca ed Lakis. Usisaen tayo pan sansakey iraya.

Say Ostraca ed Samaria

Say Samaria et kabisera na samploran-tribun panarian na amianen ya Israel anggad sanen sinakop itan na saray Asiryano nen 740 B.C.E. Nipaakar ed gapoan na Samaria, oniay ibabaga na 1 Arari 16:23, 24: “Dia ed komatalomplo tan sakey taon nen Asa ya ari ed Juda [947 B.C.E.] ginmapo si Omri a man-ari ed Israel, . . . Et sinaliw to so pukdol Samaria ed Semer ed duaran talento a pilak; et amaalagey ed pukdol, tan tinawag to so ngaran na syudad ya impaalagey to . . . na Samaria.” Nansiansia itan a syudad angga ed panaon na Romano, insan nginaranan da la itan na Sebaste. Balet kasabi na komanem a siglo C.E., abalang la itan a syudad.

Legan na impankotkot ed datin Samaria nen 1910, say grupo na arkeologo so akaromog na saray ostraca a pinetsaan da na komawalon siglo B.C.E. Akasulat ditan iray impangibiahe ed Samaria na taba tan alak a nanlapud nanduruman lugar a kabangibang na satan. Nipaakar ed sayan adiskobre, onia so inkomento na libron Ancient Inscriptions​—Voices From the Biblical World: “Say 63 ya ostraca ya aromog nen 1910 . . . et suston impasen a sakey ed saray sankaimportantian a koleksion na materyal a panagsulatan a nipreserba a nanlapud kadaanan ya Israel. Importante iraya, aliwan lapud saray akasulat ed ostraca ed Samaria . . . noagta say impangilista na saratan ed dakel a personal a kangaranan na Israelita, say poli ra tan say dalin a nanayaman da.” Panon a pepekderan na sarayan kangaranan iray detalyin nirekord ed Biblia?

Sanen asakop na saray Israelita so Insipan a Dalin tan inyapag-apag itan ed saray tribu, say Samaria so wala’d teritorya na tribu nen Manases. Unong ed Josue 17:1-6, say samploran poli nen Manases ed apo ton si Galaad so inikdan met na apag a dalin ed satan a pasen. Sikaraya di Abiezer, Helec, Asriel, Sikem, tan Semida.  Say komanem a laki a si Hefer et andian na apo a lalaki, balet ta walaan na limaran apo a bibii​—si Mahla, Noa, Hogla, Milca, tan Tirsa, a kada sakey et akaawat met na tawir a dalin.​—Numeros 27:1-7.

Akasulat ed ostraca ed Samaria so kangaranan na pitora ed sarayan poli​—say kangaranan na amin a limaran ilalak nen Galaad tan samay duaran apo nen Hefer a si Hogla tan Noa. Onia so inkuan na NIV Archaeological Study Bible: “Say kangaranan na poli ya akasulat ed Ostraca ed Samaria so manusuporta met ed ibabaga na Biblia nipaakar ed poli nen Manases tan ed saray lugar a nanayaman da.” Sirin, sayan pamaakaran na asasakbay ya awaran na tribu na Israel ya adeskribe ed Biblia so pinekderan na sarayan ostraca.

Ompatnag met a pepekderan na ostraca ed Samaria imay deneskribe na Biblia a kipapasen na relihyon na saray Israelita. Diad saman a panaon, sanen insulat so ostraca ed Samaria, insiglaot na saray Israelita so pandadayew da ed si Jehova dia ed dios na saray Canaanita a si Baal. Say propesiya nen Oseas, a nisulat met nen komawalon siglo B.C.E., so angipasakbay ed panaon ya ipatnag na Israel so pagbabawi diad panawag to ed si Jehova bilang “Asawak a laki” imbes a “Baali,” odino “Katawan ko.” (Oseas 2:16, 17; paimano’d-leksab) Arum a kangaranan a nabasa ed ostraca ed Samaria so mankabaliksan na “amak si Baal,” “mangakansion si Baal,” “mabiskeg si Baal,” “nonodnonoten nen Baal,” tan arum ni ra. Diad kada 11 a personal a ngaran ya insiglaot ed ngaran a Jehova, 7 ed saratan so sinuldongan na “Baal.”

Say Ostraca ed Arad

Say Arad et sakey a kadaanan a syudad a walad medyo amagan lugar a Negeb, diad abalaten na Jerusalem. Diad impankotkot ed Arad, aromog so anemiran nantutumbokan a panagkutaan na saray Israelita manlapud impan-ari nen Solomon (1037-998 B.C.E.) ya anggad sanen dineral na saray taga-Babilonia so Jerusalem nen 607 B.C.E. Aromog na saray nankotkot ed Arad so sankarakelan a koleksion na ostraca ed panaon na Biblia. Kabiangan ditan so masulok a 200 iran bengatla a niyukit ed Hebreo, Aramaiko, tan arum ni ran lenguahe.

Pepekderan na arum ed saray ostraca ed Arad so impormasyon ed Biblia nipaakar ed pamilya na saray saserdote. Alimbawa, sakey a langa so anukoy ed “saray lalaki ya anak nen Kore,” a nabasa diad Exodo 6:24 tan Numeros 26:11. Saray superskripsion ed Salmo 42, 44-49, 84, 85, 87, tan 88 so anukoy a mismo ed “saray lalaki ya anak nen [Kore]” bilang anibukel ed sarayan salmo. Abitla met ed ostraca ed Arad iray arum a pamilya na saserdote a singa si Pasur tan Meremot.​—1 Awaran 9:12; Esdras 8:33.

Konsideraen pa so sananey nin alimbawa. Diad saray geray na sakey a panagkutaan, a niletneg sakbay a dineral na saray taga-Babilonia so Jerusalem, saray managkotkot et akaromog na sakey a langa a parad say hepe na panagkutaan. Unong ed libron The Context of Scripture, oniay kabiangan na akasulat ditan: “Parad katawan kon Elyashib. Pinonot komon nen Yahweh [Jehova] so pankaabigan mo. . . . Nipaakar ed samay bengatlan angigangganan mo ed siak: anggapo lay nepeg mon pampagaan: sikato so wala la ed templo nen Yahweh.” Papanisiaan na dakel ya iskolar a say templon tinukoy dia et say templo ed Jerusalem, samay datin impaalagey ed panaon nen Solomon.

 Say Ostraca ed Lakis

Say panagkutaan na kadaanan a syudad a Lakis so walad manga 43 kilometro ya abalaten-sagur na Jerusalem. Legan na impankotkot nen 1930, aromog so koleksion na ostraca, tan manga 12 ed saratan et saray sulat ya adeskribe bilang “importantin tuloy . . . pian nipaliwawa so kipapasen na politika tan say gulo a nagagawa ed lapag na Juda, unong ya akaparaan la ra parad agnapaliisan ya iyataki nen Nabucodonosor [ya Ari na Babilonia].”

Say sankaimportantian ed saratan et saray sulat ed baetan na sakey ya abebbeban rangko ya opisyal tan si Yaosh, a nayarin say hepe na militar ed Lakis. Say lenguahen inusar ed saratan a sulat et mipadpara ed samay inusar ed sulsulat nen propetan Jeremias, a nambilay ed satan met lanlamang a panaon. Konsideraen pa no panon a susuportaan na duara ed saratan a sulat so deskripsion na Biblia nipaakar ed saman a mapeligron panaon.

Diad Jeremias 34:7, deneskribe na propeta so panaon “sanen say ehersito na ari na Babilonia akibakal a sumpa ed Jerusalem, tan sumpa ed saray amin a syudad na Juda a nakdaan, sumpa ed Lakis tan sumpa ed Azeca; ta saraya lambengat so atilak ed saray syudad na Juda a syudad ira a kinutaan.” Say nansulat na sakey ed saray Sulat ed Lakis so aneskribe ed pareho iran ebento. Insulat to: “Babantayan mi iray [apoy a] tanda na Lakis . . . , ta agmi la nanengneng so Azeca.” Panisiaan na dakel ya iskolar a say kabaliksan na saya et dineral la na saray taga-Babilonia so Azeca tan isublay da lay Lakis. Say makapainteres a detalye dia et say impanukoy ed “[apoy a] tanda.” Tinukoy met na Jeremias 6:1 so ontan a paraan na pitatalosan.

Say sananey nin Sulat ed Lakis et papanisiaan a manusuporta ed imbaga nen propeta Jeremias tan Ezequiel a nansagpot so ari na Juda ya onkerew na ayuda ed Ehipto sanen sinmumpa ira ed Babilonia. (Jeremias 37:5-8; 46:25, 26; Ezequiel 17:15-17) Onia so ibabaga na Sulat ed Lakis: “Natan say aripen mo so akaawat na onian impormasyon: Si Heneral Konyahu ya anak a laki nen Elnatan so amaarap ed abalaten pian onla ed Ehipto.” Papanisiaan na saray iskolar a ginawa iyan impansagpot pian suportaan ira na militar na Ehipto.

Akasulat met ed ostraca ed Lakis so pigaran kangaranan a nabasa ed libro nen Jeremias​—si Elnatan, Nerias, Jezonias, Gemarias, tan Osasias. (Jeremias 26:22; 32:12; 35:3; 36:10; 42:1) Agtayo naseguro no sarayan kangaranan et manutukoy ed parehon totoo, balet makatantanda so pampapareho ra, lapud si Jeremias et nambilay ed saman met a panaon.

Say Pampaparehoan na Saray Ostraca

Saray koleksion na ostraca ed Samaria, Arad, tan Lakis so amekder ed pigaran detalye a walad Biblia. Kabiangan ed saya so kangaranan na pamilya, saray dalin a nanayaman, tan say kipapasen na relihyon tan politika ed saman a panaon. Balet, wala so importantin pampaparehoan na sarayan taloran koleksion.

Saray sulat ya aromog ed Arad tan Lakis et walaan na saray balikas ya “Iter komon nen Jehova ed sika so kareenan.” Diad saray pitoran mensahe ed Lakis et 11 a danay ya asalambit so ngaran na Dios. Niarum ni, dakel ed personal a kangaranan na Hebreo a naromog ed sarayan taloran koleksion et walaan na pinatikeyan a ngaran a Jehova. Sirin, pepekderan na sarayan ostraca a say ngaran na Dios et naynay ya uusaren na saray Israelita.

[Litrato ed pahina 13]

Sakey a langa ya aromog ed saray geray na Arad a parad sakey a laki a manngaran na Elyashib

[Credit Line]

Litrato © Israel Museum, Jerusalem; diad impangiyabuloy na Israel Antiquities Authority

[Litrato ed pahina 14]

Sakey a Sulat ed Lakis a mangipapanengneng ed ngaran na Dios

[Credit Line]

Inalan litrato diad impangiyabuloy na British Museum