Herodem, władcą okręgu: Zob. komentarze do Mt 14:1.

pełnili służbę: Lub „publicznie usługiwali”. Występujące tu greckie słowo leitourgéo oraz pokrewne wyrazy leitourgía („publiczna służba; publiczne usługiwanie”) i leitourgòs („publiczny sługa; publiczny pracownik”) były używane przez starożytnych Greków na określenie pracy lub służby wykonywanej na rzecz państwa i dla pożytku ogółu ludzi. Na przykład słowo leitourgòs w liczbie mnogiej pojawia się w Rz 13:6, gdzie władze świeckie zostały nazwane „publicznymi sługami” Bożymi w tym sensie, że świadczą usługi dla dobra obywateli. W Łk 1:23 (zob. komentarz) termin leitourgía oddano jako „święta służba” (lub „publiczna służba”) w odniesieniu do służby Zachariasza, ojca Jana Chrzciciela. Leitourgía występuje tam w kontekście podobnym do tego, w jakim to i pokrewne słowa są używane w Septuagincie w opisach służby pełnionej przez kapłanów i Lewitów w przybytku (Wj 28:35; Lb 1:50; 3:31; 8:22) i świątyni (2Kn 31:2; 35:3; Jl 1:9, 13; 2:17). Ta służba wiązała się z pracą na rzecz innych. Jednak w niektórych fragmentach uwzględniono też myśl o jej świętości, ponieważ Lewici uczyli Prawa Bożego (2Kn 15:3; Mal 2:7) oraz składali ofiary, które zakrywały grzechy ludzi (Kpł 1:3-5; Pwt 18:1-5). W omawianym wersecie (Dz 13:2) greckie słowo leitourgéo zostało użyte w bardziej ogólnym znaczeniu, w opisie służby pełnionej przez chrześcijańskich proroków i nauczycieli w zborze w Antiochii Syryjskiej. Odnosi się tu do różnych przejawów oddania dla Boga i różnych form służby dla Niego, m.in. do modlitwy i nauczania. Służba wspomnianych proroków i nauczycieli niewątpliwie obejmowała też głoszenie ludziom spoza zboru (Dz 13:3).

pełnili służbę dla Jehowy: Użyte tu greckie słowo leitourgéo („pełnić służbę; usługiwać; służyć”) występuje również w Septuagincie — często w tłumaczeniu fragmentów, w których tekst hebrajski zawiera imię Boże. Na przykład w 2Kn 13:10 pojawia się jako odpowiednik hebrajskiego sformułowania przetłumaczonego na „pełnią służbę dla Jehowy”. W 2Kn 35:3 to samo greckie słowo jest odpowiednikiem hebrajskiego sformułowania oddanego jako „służcie Jehowie” (1Sm 2:11; 3:1; Eze 45:4; Jl 2:17; zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:2).

Seleucji: Warowny port nad Morzem Śródziemnym obsługujący Antiochię Syryjską, położony ok. 20 km w linii prostej na pd. zach. od niej. Oba miasta łączyła droga oraz żeglowna rzeka Orontes, która przepływała przez Antiochię i uchodziła do morza nieco na pd. od Seleucji. Miasto to założył i nazwał od swojego imienia Seleukos I (Nikator), jeden z wodzów Aleksandra Wielkiego. Około 47 r. n.e. Paweł z Barnabasem wypłynęli z Seleucji w pierwszą podróż misjonarską. Dzisiaj na pd. od jej pozostałości leży tureckie miasto Samandağ. Port w Seleucji został z czasem zamulony osadami naniesionymi przez Orontes (zob. Dodatek B13).

odpłynęli na Cypr: Odległość między Seleucją a Cyprem wynosiła jakieś 200 km. Przy sprzyjającym wietrze statek mógł przebyć dziennie ok. 150 km. W nieprzyjaznych warunkach podróż taka trwała znacznie dłużej. Z Cypru pochodził Barnabas (zob. Dodatek B13).

Marka: Od łacińskiego imienia Marcus. Marek to rzymski przydomek Jana wspomnianego w Dz 12:12. Jego matką była Maria, która mieszkała w Jerozolimie i należała do pierwszych chrześcijan. Jan Marek był „kuzynem Barnabasa” (Kol 4:10), z którym podróżował. Towarzyszył też Pawłowi i innym pierwszym misjonarzom chrześcijańskim (Dz 12:25; 13:5, 13; 2Tm 4:11). Chociaż w tej Ewangelii nigdzie nie wspomniano, kto ją spisał, pisarze z II i III w. n.e. uważali, że dokonał tego właśnie Marek.

Salaminy: Rozpoczęcie podróży ewangelizacyjnej po Cyprze właśnie od Salaminy wydawało się rozsądne. W czasach rzymskich stolicą wyspy było Pafos, ale leżało daleko, na zach. wybrzeżu. Salamina natomiast znajdowała się na wsch. wybrzeżu, czyli bliżej Antiochii Syryjskiej, skąd wyruszyli misjonarze. Poza tym stanowiła centrum kulturalne, edukacyjne i handlowe wyspy. W mieście mieszkała też liczna społeczność żydowska i była tam więcej niż jedna synagoga. Barnabas, rodowity Cypryjczyk, bez wątpienia był dla swoich współpracowników świetnym przewodnikiem. Głosząc na wyspie, mogli razem przejść co najmniej 150 km — w zależności od tego, jaką trasę obrali (zob. Dodatek B13).

Jana: Chodzi o Jana Marka, który był jednym z uczniów Jezusa, „kuzynem Barnabasa” (Kol 4:10) i pisarzem Ewangelii według Marka (zob. komentarz do słowa „Marka”). W Dz 13:13 też został nazwany Janem, a w trzech innych wersetach z Dziejów Apostolskich podano przy jego imieniu jeszcze rzymski przydomek Marek (Dz 12:12, 25; 15:37). W innych miejscach Chrześcijańskich Pism Greckich nazywa się go tylko Markiem (Kol 4:10; 2Tm 4:11; Flm 24; 1Pt 5:13). Polskie imię Jan jest odpowiednikiem hebrajskiego imienia Jehochanan (lub Jochanan), które znaczy „Jehowa okazał przychylność”.

prokonsula: Tytuł „prokonsul” nosił namiestnik prowincji zarządzanej przez rzymski senat. Niektóre rzymskie prowincje, jak np. Judea, były prowincjami cesarskimi i podlegały bezpośrednio cesarzowi, który mianował namiestnika. Cypr w 22 r. p.n.e. został prowincją senatorską, dlatego był zarządzany przez prokonsula. Na wyspie tej znaleziono monetę, na awersie której widnieje podobizna i tytuł rzymskiego cesarza Klaudiusza (po łac.), a na rewersie napis (po gr.): „Za Kominiusza Proklusa, prokonsula Cypryjczyków” (zob. Słowniczek pojęć).

Saul, zwany również Pawłem: Od tego miejsca Saul jest nazywany Pawłem. Apostoł ten był Hebrajczykiem mającym od urodzenia obywatelstwo rzymskie (Dz 22:27, 28; Flp 3:5). Jest więc prawdopodobne, że w dzieciństwie nadano mu dwa imiona: hebrajskie Saul i rzymskie Paweł. W tamtych czasach Żydzi, zwłaszcza żyjący poza Izraelem, dość często posługiwali się dwoma imionami (Dz 12:12; 13:1). Niektórzy krewni Pawła oprócz imion hebrajskich nosili również imiona rzymskie lub greckie (Rz 16:7, 21). Jako „apostoł dla narodów” Paweł otrzymał zadanie głoszenia dobrej nowiny nie-Żydom (Rz 11:13). Mógł uznać, że posługiwanie się rzymskim imieniem będzie lepiej odbierane przez otoczenie (Dz 9:15; Gal 2:7, 8). Zdaniem niektórych przyjął to rzymskie imię dla uhonorowania Sergiusza Pawła. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne, ponieważ posługiwał się imieniem Paweł także po opuszczeniu Cypru. Inni sugerują, że Paweł unikał używania swojego hebrajskiego imienia, bo wymawiało się je podobnie jak pewne greckie słowo, które budziło złe skojarzenia (zob. komentarz do Dz 7:58).

Pawłem: W Chrześcijańskich Pismach Greckich imię Paúlos (od łac. Paulus, co znaczy „mały”) występuje 157 razy w odniesieniu do apostoła Pawła i raz w odniesieniu do prokonsula Cypru, Sergiusza Pawła (Dz 13:7).

dróg Jehowy: W dostępnych greckich manuskryptach występuje w tym miejscu słowo „Pan”, ale istnieją ważne powody przemawiające za użyciem tu imienia Bożego. Odpowiedź Pawła skierowana do Bar-Jezusa, Żyda, który uprawiał czary (zanotowana w wersetach 10 i 11), zawiera sformułowania pochodzące z Pism Hebrajskich. Na przykład w Septuagincie grecki zwrot oddany w wersecie 10 jako „wypaczać (...) drogi” pojawia się w Prz 10:9 („wykrzywia swoje drogi”), a wyrażenie oddane jako „słuszne drogi Jehowy” występuje w Oz 14:9. W tym ostatnim wersecie tekst hebrajski też zawiera imię Boże („drogi Jehowy są sprawiedliwe”) (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:10).

Jehowa wyciąga (...) rękę: Zob. komentarz do Dz 11:21 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:11.

tym, czego dowiedział się o Jehowie: Lub „nauką Jehowy”. Sformułowanie to jest synonimem wyrażenia „słowo Boże” użytego w Dz 13:5. Czytamy tam, że kiedy Paweł i jego współpracownicy dotarli na Cypr, „zaczęli głosić słowo Boże w synagogach żydowskich”. Prokonsul Sergiusz Paweł „bardzo chciał posłuchać słowa Bożego” (Dz 13:7). Słowa i czyny apostoła Pawła sprawiły, że był zdumiony tym, czego dowiedział się o Jehowie Bogu (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:12).

Antiochii w Pizydii: Miasto leżące w rzymskiej prowincji Galacja. Było usytuowane na granicy Frygii i Pizydii, więc w różnych okresach należało do jednej lub drugiej z tych krain. Jego ruiny znajdują się niedaleko Yalvaç w dzisiejszej Turcji. O Antiochii Pizydyjskiej wspomniano w omawianym wersecie i w Dz 14:19, 21. Każdy, kto wyruszał do tego miasta z Perge, położonego niedaleko wybrzeża Morza Śródziemnego, miał przed sobą trudną podróż. Antiochia znajdowała się na wysokości ok. 1100 m n.p.m. (zob. Dodatek B13), a na zdradliwych górskich szlakach grasowali bandyci. „Antiochii w Pizydii” nie należy mylić z Antiochią w Syrii (Dz 6:5; 11:19; 13:1; 14:26; 15:22; 18:22). Tak naprawdę w Dziejach Apostolskich najczęściej jest mowa nie o Antiochii Pizydyjskiej, ale Syryjskiej.

publicznym czytaniu Prawa i pism proroków: W I w. n.e. takie publiczne czytanie odbywało się „w każdy szabat” (Dz 15:21). Jednym z elementów nabożeństwa w synagodze było powtarzanie Szemy, żydowskiego wyznania wiary (Pwt 6:4-9; 11:13-21). Nazwa tej modlitwy pochodzi od pierwszego słowa cytowanego w niej wersetu: „Słuchaj [Szemáʽ], Izraelu: Jehowa, nasz Bóg, to jeden Jehowa” (Pwt 6:4). Najważniejszą częścią nabożeństwa było odczytywanie Tory, czyli Pięcioksięgu. W wielu synagogach tekst dzielono na takie odcinki, żeby całe Prawo można było odczytać w ciągu roku. W innych zajmowało to trzy lata. Czytane i objaśniane były również fragmenty ksiąg prorockich. Na zakończenie wygłaszano przemówienie. W synagodze w Antiochii Pizydyjskiej po takim publicznym czytaniu poproszono Pawła, by skierował do zgromadzonych słowa zachęty (zob. komentarz do Łk 4:16).

w okresie mniej więcej 450 lat: Paweł streszcza historię Izraelitów, zaczynając od szczególnego momentu — od czasu, gdy Bóg ‛wybrał ich przodków’ (Dz 13:17). Najwyraźniej ma tu na myśli czas, kiedy urodził się Izaak, obiecany potomek (Rdz 17:19; 21:1-3; 22:17, 18). Wtedy to ostatecznie została rozstrzygnięta kwestia, kogo Bóg uzna za tego potomka — kwestia, która się pojawiła z powodu niepłodności Saraj (Sary) (Rdz 11:30). Paweł opowiada o tym, co Jehowa robił dla swojego wybranego narodu do chwili, gdy dał im sędziów, których powoływał aż do czasów proroka Samuela. Te „mniej więcej 450 lat” najwyraźniej więc trwało od narodzin Izaaka w 1918 r. p.n.e. do r. 1467 p.n.e. Okres ten obejmuje 46 lat po wyjściu Izraelitów z Egiptu w r. 1513 p.n.e. — 40 lat wędrówki Izraelitów po pustkowiu i 6 lat podboju ziemi Kanaan (Lb 9:1; 13:1, 2, 6; Pwt 2:7; Joz 14:6, 7, 10).

potomków: Lub „potomstwa”. Dosł. „nasienia”.

pala: Lub „drzewa” (zob. komentarz do Dz 5:30).

grobowcu: Lub „grobowcu pamięci” (zob. Słowniczek pojęć, „Grobowiec pamięci”).

pełnił służbę dla Boga: Lub „służył woli Bożej; służył zamierzeniu Bożemu” (zob. komentarz do Dz 20:27).

oddających cześć Bogu: Greckie słowo sébomai, przetłumaczone tu na „oddający cześć Bogu”, znaczy „oddawać cześć; czcić; szanować”. Można je również przetłumaczyć na „być bogobojnym; być oddanym Bogu” (zob. komentarz do Dz 13:50). Syryjska Peszitta oddaje je w omawianym wersecie jako „bojący się Boga”. W pewnym przekładzie Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczonym symbolem J¹⁸) w tym miejscu występuje imię Boże i całe wyrażenie można przetłumaczyć na „bojący się Jehowy”.

niezasłużonej życzliwości Bożej: Paweł, który w przeszłości sprzeciwiał się Jezusowi i jego naśladowcom (Dz 9:3-5), miał wszelkie powody, żeby podkreślać wartość niezasłużonej życzliwości Jehowy (zob. Słowniczek pojęć, „Niezasłużona życzliwość”). Zdawał sobie sprawę, że tylko dzięki niej jest w stanie pełnić powierzoną mu służbę (1Ko 15:10; 1Tm 1:13, 14). Kiedy spotkał się ze starszymi z Efezu, dwukrotnie wspomniał o niezasłużonej życzliwości Bożej (Dz 20:24, 32). W swoich 14 listach mówi o tej cesze przeszło 90 razy — o wiele więcej niż którykolwiek inny pisarz biblijny. Na przykład o niezasłużonej życzliwości Boga lub Jezusa wspomina na początku wszystkich listów (oprócz Listu do Hebrajczyków) i na końcu każdego z nich.

słowa Jehowy: Zob. komentarz do Dz 8:25 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:44.

Jehowa nakazał to nam takimi słowami: Cytat, który występuje w tym wersecie, pochodzi z Iz 49:6, gdzie w tekście hebrajskim kontekst wyraźnie wskazuje, że to Jehowa wypowiada te słowa (Iz 49:5; por. Iz 42:6). Spełnienie tego proroctwa ma związek z działalnością, jaką miał prowadzić „sługa” Jehowy, czyli Jezus Chrystus i jego naśladowcy (Iz 42:1; zob. komentarz do Łk 2:32 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:47).

aż po krańce ziemi: Lub „aż do najdalszego miejsca na ziemi”. Zacytowano tu proroctwo z Iz 49:6, gdzie w Septuagincie pojawia się to samo greckie wyrażenie. Izajasz zapowiadał, że „sługa” Jehowy (Jezus i jego naśladowcy) będzie „światłem dla narodów” i że wybawienie, które zapewnia Bóg, ‛sięgnie aż po krańce ziemi’. Paweł i Barnabas, przemawiając w Antiochii Pizydyjskiej, wskazali, że dla naśladowców Chrystusa te prorocze słowa były poleceniem od Jehowy, że mają być „światłem dla narodów”. Greckie wyrażenie oddane w Dz 13:47 jako „aż po krańce ziemi” występuje też w Dz 1:8 (zob. komentarz), gdzie pokazuje, na jaką skalę naśladowcy Jezusa mieli dawać o nim świadectwo.

słowo Jehowy: Zob. komentarz do Dz 8:25 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:48.

mieli właściwe nastawienie serca: Tymi słowami opisano ludzi z innych narodów w Antiochii Pizydyjskiej, którzy uwierzyli po usłyszeniu dobrej nowiny od Pawła i Barnabasa. Grecki wyraz oddany tu jako „mieli właściwe nastawienie serca” to jedna z form czasownika tásso. Czasownik ten ma szerokie znaczenie — m.in. znaczy „umieścić na pozycji; ustawić; ustalić; uporządkować; wyznaczyć”. W zrozumieniu, do czego odnosi się w danym fragmencie, pomaga kontekst. Ludzi z innych narodów wspomnianych tutaj, w wersecie 48, przeciwstawiono Żydom z Antiochii Pizydyjskiej, o których mowa w Dz 13:46. W poprzedni szabat Paweł w czasie porywającego przemówienia dał obu tym grupom dokładne świadectwo (Dz 13:16-41). Zgodnie z relacją jego i Barnabasa tamtejsi Żydzi stanowczo odrzucili „słowo Boże” i swoją postawą i czynami pokazali, że ‛uważają się za niegodnych życia wiecznego’ (Dz 13:46). Z kolei ludzie z innych narodów w tym mieście pokazali, że mają zupełnie inne nastawienie — zaczęli się cieszyć i wysławiać słowo Jehowy. Tak więc w tym kontekście grecki czasownik tásso zawiera myśl, że nie-Żydzi z Antiochii niejako sami „umieścili się” wśród tych, którzy mogą otrzymać życie wieczne, bo wykazali potrzebną do tego postawę. Dlatego słusznie ten grecki termin oddano tu jako „mieli właściwe nastawienie serca”. Wiele przekładów Biblii zawiera w tym miejscu takie sformułowania, jak „byli przeznaczeni” lub „byli wyznaczeni”, co sugeruje, że Bóg przeznaczył tych ludzi do życia wiecznego. Jednak ani bezpośredni kontekst, ani pozostała część Biblii nie potwierdzają poglądu, że nie-Żydom z Antiochii Bóg z góry postanowił dać życie wieczne, a Żydom postanowił go nie dawać. Paweł próbował zachęcić Żydów do przyjęcia dobrej nowiny, ale oni dokonali świadomego wyboru i ją odrzucili. Nie zdecydowało o tym przeznaczenie. Jak powiedział Jezus, niektórzy swoimi czynami mieli pokazać, że ‛nie nadają się do Królestwa Bożego’ (Łk 9:62). W przeciwieństwie do takich ludzi nie-Żydzi z Antiochii należeli do osób, które według słów Jezusa swoją postawą miały pokazać, że ‛zasługują’ na usłyszenie dobrej nowiny (Mt 10:11, 13).

słowo Jehowy: Zob. komentarz do Dz 8:25 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 13:49.

bogobojne: Lub „które wielbiły Boga”. Użyte tu greckie słowo sébomai można również przetłumaczyć na „czcić; szanować”. Syryjska Peszitta oddaje je jako „bojące się Boga”. Niektóre przekłady Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczone symbolami J^{7, 8, 10, 18}) zawierają w tym miejscu imię Boże i całe wyrażenie można przetłumaczyć na „bojące się Jehowy”.

strząsnęli pył ze swoich nóg na świadectwo przeciw nim: Paweł i Barnabas zastosowali się tu do polecenia Jezusa zanotowanego w Mt 10:14; Mk 6:11; Łk 9:5. Pobożni Żydzi podróżujący przez kraje pogańskie uważali tamtejszy pył za nieczysty, dlatego zanim ponownie znaleźli się na terytorium żydowskim, strząsali go ze swoich sandałów. Jednak Jezus, podając uczniom wspomnianą wskazówkę, najwyraźniej miał na myśli co innego. Gest ten oznaczał, że uczniowie nie ponoszą odpowiedzialności za konsekwencje wynikające z osądu Bożego. Paweł zrobił coś podobnego w Koryncie — strząsnął pył ze swoich szat, po czym dodał: „Niech wasza krew spadnie na wasze głowy. Ja jestem czysty” (zob. komentarz do Dz 18:6).