Teatr w Epidauros — nietknięty mimo upływu stuleci

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z GRECJI

CZY lubisz chodzić do teatru? Czy bawią cię dobre komedie? Czy podobają ci się głębokie sztuki, które poruszają uczucia i odsłaniają tajniki ludzkiej natury? Jeśli tak, to pewnie chętnie się czegoś dowiesz o teatrze w Epidauros. Jest on ściśle związany z początkami teatru w starożytnej Grecji.

Grecki geograf Pauzaniasz, żyjący w II wieku n.e., napisał, że w Epidauros ‛znajduje się najbardziej niezwykły teatr starożytnego świata. Chociaż teatry rzymskie są większe i wspanialsze, żaden architekt nie dorówna pięknu i harmonii teatru w Epidauros’.

Najlepiej zachowany

Jakieś 60 kilometrów na południe od Koryntu leży niewielka wioska Epidauros. Dwa i pół tysiąca lat temu był to ważny ośrodek handlu i kultu religijnego.

W późniejszych czasach łagodne, falujące wzgórza, pola uprawne i gaje oliwne wcale nie wskazywały na to, że znajdował się tu niegdyś wielki teatr. A jednak Panagís Kavadías, wybitny dziewiętnastowieczny archeolog grecki, był pewien, że wzgórza te kryją w sobie dobrze strzeżoną tajemnicę. Zaintrygował go cytowany wcześniej opis Pauzaniasza i był przekonany, że w tej zwyczajnej okolicy odnajdzie gdzieś pod ziemią wspaniały teatr. I rzeczywiście dokonał tego wiosną 1881 roku.

Po sześciu latach prac wykopaliskowych prowadzonych przez Kavadíasa odsłonięto imponujący, niemal nietknięty teatr. Zdaniem archeologów zbudował go około  roku 330 p.n.e. Poliklet Młodszy, wybitny rzeźbiarz i architekt z pobliskiego miasta Argos. Współczesny architekt Mános Perrákis, nazywając teatr w Epidauros „najsłynniejszym i najlepiej zachowanym teatrem greckim”, wyraził powszechną opinię znawców.

Odkrycie teatru w Epidauros miało wielkie znaczenie zarówno dla archeologów, jak i architektów. Podczas gdy większość istniejących teatrów antycznych uległa częściowemu zniszczeniu lub musiała być rekonstruowana, teatr w Epidauros zachował się przez całe stulecia w stanie nietkniętym, gdyż bezpiecznie spoczywał pod 6-metrową warstwą ziemi.

Dzisiejszy turysta łatwo dostrzeże główne części teatru. Orchestra — płaski, okrągły placyk przeznaczony do tańców i występów chóru — jest otoczona wąskim kręgiem marmuru. Jej podłoże stanowi ubita ziemia, a na środku znajduje się ołtarz. Za orchestrą mieścił się budynek sceniczny, z którego zachowały się tylko fundamenty. Początkowo aktorzy występowali na orchestrze, a po bokach sceny stały obrotowe, trójścienne graniastosłupy, do których przyczepiano malowane dekoracje. Później aktorzy zaczęli występować na samej scenie, pozostawiając orchestrę chórowi, a dekoracje przeniesiono na ściany sceny.

Pierwotnie teatr w Epidauros mieścił 6000 widzów. W II wieku p.n.e. w górnej części widowni dobudowano jeszcze 21 rzędów, dzięki czemu liczba miejsc zwiększyła się do przeszło 13 000. Siedzenia w pierwszym rzędzie, przeznaczone dla dostojników, różniły się od pozostałych; wykonano je z czerwonego kamienia i miały oparcia.

Cud akustyki

Teatr w Epidauros słynie ze wspaniałej akustyki. „Nawet w ostatnim rzędzie wyraźnie słychać najcichszy dźwięk — głęboki oddech czy rozdarcie kartki papieru” — mówi profesor archeologii Spyros E.E. Iakovídis.

Wielu zwiedzających teatr staje na środku orchestry i recytuje wiersze, śpiewa piosenki lub mówi coś szeptem do przyjaciół, którzy siedzą w najwyższych rzędach. Turyści są zdumieni tym, w jak niezwykły sposób dźwięk dociera do wszystkich zakątków widowni.

Znakomitą akustykę tego obiektu przypisuje się półkolistemu kształtowi amfiteatru. Przywodzi to na pamięć kazania wygłaszane przez Jezusa do tłumów ludzi w naturalnych amfiteatrach, często na zboczach wzgórz, gdzie każdy mógł go dobrze słyszeć (Mateusza 5:1, 2; 13:1, 2).

Poza tym strome nachylenie widowni zmniejsza odległość między sceną a najwyższymi rzędami. Fale dźwiękowe docierające do tych najdalszych miejsc ulegają tylko niewielkiemu osłabieniu.

Do dobrej akustyki przyczyniają się również odpowiednie odstępy między rzędami. Dzięki temu dźwięk dociera wszędzie z takim samym natężeniem i równie wyraźnie. Inne sprzyjające czynniki to odbijanie się dźwięku od twardej powierzchni orchestry i rzędów, wysoka jakość użytego marmuru, ciche otoczenie i nieustanny wietrzyk wiejący od strony orchestry ku widzom.

Teatr — miejsce wystawiania sztuk

Ponieważ starożytni Grecy tak umiejętnie i starannie budowali teatry, między innymi ten w Epidauros, publiczność mogła  dobrze widzieć i słyszeć wystawiane sztuki. Przedstawienia teatralne wywodziły się ze świąt urodzaju, obchodzonych dla uczczenia żniw i winobrania, oraz z poglądów dotyczących śmierci i odnawiania się życia. Te orgiastyczne święta obchodzono ku czci Dionizosa, mitycznego boga wina i urodzaju. Spektakle nie tylko opiewały mitycznych bogów, ale często ukazywały też jakąś historię. Rozwinęły się trzy rodzaje opowieści: tragedia, komedia i satyra. Władcy miast, świadomi popularności tych przedstawień, popierali je i wykorzystywali jako narzędzie do uzyskania jeszcze większej władzy politycznej.

Z czasem wpływ obrzędów dionizyjskich na widowiska teatralne zmniejszył się i utraciły one swój rozpasany charakter. W poszukiwaniu tematów do sztuk słynni dramatopisarze z V wieku p.n.e., na przykład Ajschylos, Sofokles i Eurypides, sięgali do greckiej historii i mitologii. Rosnąca popularność przedstawień sprawiła, że potrzebne stały się wielkie teatry, takie jak ten w Epidauros. A żeby publiczność mogła dobrze słyszeć wszystkie kwestie wypowiadane przez aktorów, w których nie brakowało gry słów i dowcipnych ripost, budowa teatru wymagała wysokich umiejętności i starannego wykonania.

W każdej sztuce teatralnej występował chór (zazwyczaj od 10 do 15 osób) i aktorzy (w jednej scenie nie więcej niż 3). Aktorów nazywano hypokritái, czyli „ci, którzy odpowiadają chórowi”. Z czasem słowo to nabrało przenośnego znaczenia i zaczęto określać nim ludzi, którzy postępują fałszywie lub udają kogoś, kim nie są. W Ewangelii według Mateusza użyto go w odniesieniu do obłudnych uczonych w piśmie i faryzeuszy za dni Jezusa (Mateusza 23:13).

Epidauros a starożytny teatr dzisiaj

W Epidauros i innych miejscach w Grecji znowu się wystawia starożytne sztuki. Do początków XX wieku interesowali się nimi, zwłaszcza tragediami, tylko uczeni. Ale od roku 1932, kiedy to powstał Teatr Narodowy, dzieła antycznych dramatopisarzy tłumaczy się na współczesną grekę.

Od 1954 roku corocznie odbywa się tu festiwal teatralny (Epidauria). Każdego lata miejscowy teatr gości wiele zespołów z Grecji i z zagranicy, które prezentują starożytne sztuki. Tysiące turystów i miłośników teatru odwiedza to miejsce, by zobaczyć dzieła, które napisano prawie 2500 lat temu.

Kiedy więc następnym razem przyjedziesz do Grecji, zapraszamy do Epidauros. Być może po obejrzeniu imponującego teatru dojdziesz do takiego samego wniosku jak Pauzaniasz: ‛Żaden architekt nie dorówna pięknu i harmonii teatru w Epidauros’.

[Ramka na stronie 13]

Teatr a pierwsi chrześcijanie

Apostoł Paweł napisał do chrześcijan mieszkających w Koryncie, niedaleko od Epidauros: „Staliśmy się widowiskiem teatralnym światu i aniołom, i ludziom” (1 Koryntian 4:9; Hebrajczyków 10:33). Miał na myśli to, iż z powodu oskarżeń i prześladowań chrześcijanie stali się obiektem powszechnego zainteresowania, niczym aktorzy na scenie teatru. W czasach Pawła przedstawienia teatralne były popularną formą rozrywki. Ale pierwszych chrześcijan ostrzegano przed niemoralnością i przemocą, które stanowiły częsty temat ówczesnych sztuk (Efezjan 5:3-5). Niekiedy dla rozrywki prowadzono chrześcijan na areny rzymskich teatrów i zmuszano do walki z dzikimi zwierzętami.

[Ilustracje na stronie 12]

Sofokles

Ajschylos

Eurypides

[Prawa własności]

Dramatopisarze greccy: Musei Capitolini, Rzym

[Prawa własności do ilustracji, strona 11]

Dzięki uprzejmości GNTO