Opowieść o dwóch rzekach

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z INDII

Przez subkontynent indyjski płyną dwie wielkie życiodajne rzeki, zaspokajające potrzeby setek milionów ludzi. Ich źródła dzieli niewielka odległość — biją z pól lodowych znajdujących się w najwyższych górach świata. Jedna i druga ma ponad dwa i pół tysiąca kilometrów długości i majestatycznie toczy swe nurty głównie przez terytoria dwóch krajów. Wpadają do dwóch różnych akwenów oceanicznych. Nad każdą z nich w starożytności ukształtowała się cywilizacja. Każda była świadkiem narodzin wielkiej religii. Obie są nadzwyczaj cenione przez ludzi, a jedna nawet otaczana czcią. Jak się nazywają? Indus i Ganges (przez Hindusów zwany Gangą).

PONIEWAŻ bez wody nie jest możliwe ani życie, ani dobrobyt, dawne cywilizacje rozwijały się nad rzekami. Rzeki uosabiano w postaci bogów i bogiń, toteż tekst starych kronik splata się z wątkami mitycznymi. Nie inaczej jest z opisem dziejów Indusu i Gangesu, którego jeszcze inna nazwa brzmi Ganga Ma (Matka Ganga).

Wznosząca się na wysokość 6714 metrów góra Kajlas, jak też pobliskie jezioro Mapam Yumco są uważane zarówno przez hinduistów, jak i buddystów za siedziby bogów. Przez długi czas wierzono, że jezioro to daje początek czterem wielkim rzekom, tryskającym ze zwierzęcych paszczy. Z paszczy lwa miał wypływać Indus, a z gardła pawia Ganges.

Tybetańczycy nieżyczliwie patrzyli na cudzoziemskich badaczy. Mimo to w roku 1811 angielski weterynarz zatrudniony w Kompanii Wschodnioindyjskiej przemierzył subkontynent, wędrując w różnych przebraniach. Ustalił, że do jeziora Mapam Yumco wpadają wprawdzie górskie strumienie, ale żadna rzeka z niego nie wypływa. Dopiero na początku XX wieku odnaleziono górne potoki Indusu i Gangesu. Źródła Indusu biją w Tybecie, w północnej części Himalajów, a Ganges ma początek w północnych Indiach — w jaskini lodowej znajdującej się na jednym z himalajskich stoków.

Kolebka starożytnych cywilizacji

Prawdopodobnie do doliny Indusu przywędrowali z zachodu już pierwsi mieszkańcy subkontynentu indyjskiego. W początkach XX wieku w miejscowościach Harappa i Mohendżo Daro nad Indusem archeolodzy odkopali pozostałości wysoko rozwiniętej kultury. Odkrycie to obaliło pogląd, że tereny dzisiejszych Indii były pierwotnie zamieszkane przez prymitywne plemiona nomadów. Ponad 4000 lat temu ówczesna cywilizacja Indusu dorównywała mezopotamskiej lub nawet ją przewyższała. O wysokim poziomie cywilizacyjnym świadczą osiągnięcia urbanistyki: wykopaliska ujawniły ruiny regularnej prostokątnej siatki ulic, wielopiętrowych domów, kamienic czynszowych, pomysłowego systemu kanalizacji i dołów gnilnych, wielkich spichlerzy, świątyń i basenów do rytualnych obmyć. Istnieją też dowody, że utrzymywano stosunki handlowe z Mezopotamią i Bliskim Wschodem, a to dzięki wykorzystaniu rzeki Indus jako szlaku wodnego łączącego Morze Arabskie z obszarami leżącymi setki kilometrów w głąb lądu.

Wydaje się, że w ciągu wieków klęski naturalne — mogły to być trzęsienia ziemi lub wielkie powodzie — wywarły niszczący wpływ na kulturę miejską doliny Indusu. W rezultacie miejscowa ludność nie zdołała się oprzeć inwazji plemion nomadów z centralnej Azji, zwanych ogólnie Ariami. Wyparli oni większość mieszkańców miast leżących nad Indusem. Wygnani powędrowali na południe subkontynentu i w ten sposób starożytna kultura ukształtowana w dolinie nadrzecznej  przemieściła się na tereny, które dziś zamieszkuje jedna z największych indyjskich grup etnicznych — Drawidowie.

Migrując na wschód półwyspu, niektóre plemiona Ariów zasiedliły równiny leżące nad Gangesem. Tak więc opanowanie półwyspu przez Ariów stworzyło niepowtarzalną kulturę północnych Indii, pierwotnie związaną z Gangesem i do dziś skupioną wokół niego.

Dwie rzeki, dwie religie

Odkrycia archeologiczne wykazały podobieństwa między religią praktykowaną na Nizinie Indusu a religią mieszkańców Mezopotamii. W ruinach miast nad Indusem stwierdzono ślady hinduizmu, dość długo uznawanego za religię Ariów. Hinduizm powstał z połączenia przedaryjskich i aryjskich praktyk religijnych oraz zespolenia kultów przedaryjskich i aryjskich bożyszczy. Początkowo świętą rzeką Ariów był Indus, ale w miarę jak przemieszczali się na wschód i osiedlali nad Gangesem, czcią religijną zaczęli otaczać tę drugą rzekę. Z biegiem stuleci nad Gangesem powstały miasta ściśle związane z hinduizmem: Hardwar, Allahabad, Waranasi (Benares) i wiele innych. Obecnie do tych ośrodków kultu napływają milionowe rzesze pielgrzymów, żeby zanurzyć się w Gangesie, mającym jakoby moc uzdrawiania i oczyszczania.

Hinduizm więc narodził się nad Indusem, natomiast buddyzm nad Gangesem. To właśnie w Sarnath, niedaleko Waranasi, Siddhartha Gautama zwany Buddą wygłosił pierwsze kazanie. W wieku 79 lat rzekomo przepłynął rzekę wpław w jej najszerszym miejscu.

Dzisiejszy stan obu rzek

Woda rzeczna jest dziś dobrem bardziej deficytowym niż 4000 lat temu, kiedy to wokół życiodajnego Indusu i Gangesu zaczęli się skupiać ludzie. Toteż stan rzek, od których zależy egzystencja tak ludnych państw, jak Indie, Pakistan i Bangladesz, musi być pod ścisłą kontrolą (patrz mapka na stronach 16 i 17). Ponieważ każda z nich przepływa przez więcej niż jedno państwo, konieczne są porozumienia międzynarodowe. Na Indusie Pakistan wybudował między innymi trzykilometrową zaporę Tarbela, wysokości 143 metrów, wykorzystywaną do nawadniania. Jest zaliczana do największych w świecie — do jej wzniesienia zużyto 148 500 000 metrów sześciennych ziemi. Na Gangesie zaś zapora Farakka gwarantuje w pobliżu Kalkuty wystarczający, stały poziom wód, umożliwiający intensywną żeglugę.

Największym problemem Gangesu — jak wielu innych rzek — jest zanieczyszczenie. Dlatego w roku 1984 rząd Indii zaczął realizować ambitny plan ratowania Gangesu (Ganga Action Plan). W ramach tego planu dąży się do przetwarzania zanieczyszczeń w nawóz lub biogaz, odcięcia od rzeki kanałów odprowadzających ścieki bezpośrednio do niej oraz przewiduje się budowę oczyszczalni ścieków.

Przywrócenie rzekom pierwotnej czystości i piękna z pewnością wykracza poza możliwości człowieka. Ale Bóg niebawem naprawi istniejący stan rzeczy. Pod panowaniem Jego Królestwa, które całą ziemię przekształci w raj, ‛rzeki będą klaskać w dłonie’ (Psalm 98:8).

 [Ramka i mapa na stronach 16, 17]

Potężny Indus

Ponieważ Indus powstaje z licznych strumieni, brak zgodności co do tego, gdzie bije jego źródło. Nie ulega natomiast wątpliwości, że ta olbrzymia rzeka zaczyna się wysoko w Himalajach. Płynąc na północny zachód i łącząc się z licznymi dopływami, przecina Wyżynę Tybetańską — Dach Świata, po którym toczy swe wody, pokonując drogę przeszło 300 kilometrów. W pobliżu granicy chińsko-indyjskiej, w krainie Ladakh, przedziera się przez góry głębokim przełomem o urwistych zboczach, wyżłobionym między Himalajami a pasmem Karakorum. Na odcinku niespełna 600 kilometrów obniża swój bieg prawie o cztery kilometry. W trakcie tego spadku płynie na północ, a potem zakreśla ostry łuk wokół zachodniego krańca Himalajów, gdzie łączy swe wody z dopływem Gilgit — dużą rzeką wypływającą z Hindukuszu. Następnie skręca na południe i toczy się przez Pakistan. Przedzierając się przez góry, wije się i miota z wściekłą siłą, lecz w końcu spływa na równinę Pendżabu. Nazwa ta znaczy „pięciorzecze” i odnosi się do następujących dopływów: Bjas, Satledź, Rawi, Dźhelam i Ćenab, które niczym pięć palców gigantycznej ręki łączą swe wody z Indusem. Zasilony nimi Indus płynie dalej — w sumie od źródeł do ujścia pokonuje imponujący dystans około 3000 kilometrów.

 Ubóstwiany Ganges

Źródła Gangesu znajdują się mniej więcej 100 kilometrów na południe od miejsca, z którego wypływa Indus. Następnie Ganges toczy swe wody korytem długości przeszło 2500 kilometrów i wpada do Zatoki Bengalskiej. Potoki, z których bierze początek, tryskają na wysokości około czterech kilometrów z lodowca Gaumukh (nazwa używana w języku hindi), kształtem przypominającego pysk krowy, i tworzą strumień Bhagirathi, który ponad 200 kilometrów od źródeł, w miejscowości Devaprayag, łączy się z rzeką Alaknanda, by wraz z nią i innymi dopływami (Mandakini, Dhauliganga i Pindar) stać się Gangesem.

Rzeka płynie dalej przez półwysep na południowy wschód, a po drodze wpadają do niej inne duże rzeki: w Indiach Jamuna (w Allahabadzie), w Bangladeszu potężna Brahmaputra. Ganges, który z siecią swych dopływów wygląda jak rozłożony wachlarz, nawadnia urodzajną Nizinę Gangesu, stanowiącą czwartą część terytorium Indii. Dorzecze Gangesu ma powierzchnię 1 035 000 kilometrów kwadratowych, a od jego systemu rzecznego zależy życie mniej więcej jednej trzeciej populacji Indii — już przeszło miliardowej. Obszar ten należy do najgęściej zaludnionych na świecie. W Bangladeszu Ganges jest już tak szeroki, że przypomina śródziemne morze; odbywa się tutaj wszelkiego rodzaju transport rzeczny. Zbliżając się do ujścia, rzeka dzieli się na kilka większych i mnóstwo mniejszych rozgałęzień, by utworzyć jedną z największych delt świata.

[Mapa]

[Patrz publikacja]

Tybet

PAKISTAN

Indus

Dźhelam

Ćenab

Satledź

Harappa

Mohendżo Daro

INDIE

Ganges

Jamuna

Brahmaputra

Allahabad

Waranasi

Patna

Kalkuta

BANGLADESZ

NEPAL

BHUTAN

[Prawa własności]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ilustracje]

Hindusi kąpiący się w Gangesie

[Prawa własności]

Copyright Sean Sprague/Panos Pictures