Ile naprawdę mamy zmysłów?

„Tak skutecznie i bez wysiłku współdziałamy ze środowiskiem, że trudno nam pojąć skomplikowane procesy kryjące się za najprostszym wrażeniem zmysłowym” (SENSORY EXOTICA — A WORLD BEYOND HUMAN EXPERIENCE).

WYOBRAŹ sobie, że jedziesz rowerem cichą wiejską drogą. Dzięki receptorom w nogach tak naciskasz pedały, że zachowujesz odpowiednią prędkość. Narządy równowagi umożliwiają ci utrzymanie pozycji pionowej, twoje nozdrza wyczuwają zapachy, oczami oglądasz rozległą panoramę, a uszami słyszysz delikatne ćwierkanie ptaków. Gdy jesteś spragniony, palcami wyposażonymi w receptory dotyku chwytasz butelkę z napojem. Twoje kubki smakowe oraz receptory gorąca i zimna wyczuwają smak płynu i jego temperaturę. Zakończenia nerwowe w skórze i w pokrywających ją włoskach informują cię o sile wiatru oraz — współpracując z oczami — z jaką prędkością jedziesz. Skóra pomaga ci też określić temperaturę i wilgotność powietrza, a poczucie czasu zorientować się mniej więcej, jak długo jesteś na wycieczce. No i w końcu interoreceptory zmuszają cię, byś odpoczął i coś zjadł. Życie to naprawdę niezwykła symfonia zmysłów!

Tylko pięć zmysłów?

Czy podczas takiej przejażdżki działa tylko pięć tradycyjnych zmysłów: wzrok, słuch, węch, smak i dotyk? Według dzieła Encyclopædia Britannica podział ten ustalił starożytny filozof Arystoteles, który „wywarł tak trwały wpływ, że wiele osób wciąż sądzi, iż ma jedynie pięć zmysłów”.

Jednakże według wspomnianej encyklopedii badania już samej wrażliwości skóry „dowodzą, że człowiek dysponuje więcej niż pięcioma zmysłami”. Jak to możliwe? Pewne zdolności odbierania bodźców niegdyś uznawane za element dotyku dziś uchodzą za osobne zmysły. Na przykład receptory bólowe reagują na bodźce mechaniczne, termiczne oraz chemiczne, i je rozróżniają. Inne receptory sygnalizują swędzenie. Z badań wynika też, że mamy co najmniej dwa rodzaje receptorów  uciskowych — jedne przekazują sygnały o ucisku delikatnym, a drugie o silnym. W naszym organizmie znajduje się także mnóstwo interoreceptorów. Jakie spełniają funkcje?

Interoreceptory

Interoreceptory informują o zmianach zachodzących w narządach wewnętrznych. Sygnalizują głód, pragnienie, zmęczenie, ból oraz wskazują na potrzebę oddychania lub pójścia do toalety. Współpracując z naszym zegarem biologicznym, sprawiają, że pod koniec dnia albo po przekroczeniu strefy czasowej jesteśmy zmęczeni. Ponieważ w gruncie rzeczy „odczuwamy” upływ czasu, niektórzy sugerują, że świadomość tę można uznać za kolejny zmysł.

Mamy też zmysł równowagi, a odpowiedzialny zań narząd znajduje się w uchu wewnętrznym. Reaguje na grawitację, przyśpieszenie i ruch obrotowy. Ponadto dysponujemy zmysłem kinestetycznym, który umożliwia określenie napięcia mięśniowego oraz położenia i ruchu kończyn względem siebie — także wtedy, gdy oczy mamy zamknięte.

Oczywiście nie tylko ludzie odbierają różnorodne bodźce. Również zwierzęta są wyposażone w całą gamę zdumiewających zmysłów — nawet w takie, których my nie posiadamy. Kilka z nich omówimy w następnym artykule. Przyjrzymy się też bliżej człowiekowi i zobaczymy, co sprawia, że wśród wszystkich żywych istot wyróżniamy się w sposób szczególny.

[Ramka i ilustracje na stronie 4]

Cudowny zmysł dotyku

Dłoń człowieka wyróżnia się niezwykle subtelnym zmysłem dotyku. W czasopiśmie Smithsonian podano, że zdaniem naukowców nasza dłoń potrafi wyczuć punkcik o wysokości zaledwie trzech mikrometrów (włos człowieka ma średnicę 50—100 mikrometrów). Jednakże „badacze odkryli też, że jeśli zamiast pojedynczego punktu wykorzysta się większą powierzchnię chropowatą, możemy wyczuć nierówność o wysokości 75 nanometrów” — a nanometr stanowi tysięczną część mikrometra! Tak wyjątkową wrażliwość ręka prawdopodobnie zawdzięcza 2000 receptorów dotyku znajdującym się w każdej opuszce palca.

Zmysł dotyku odgrywa też ważną rolę w zachowaniu zdrowia fizycznego i psychicznego. „Życzliwy dotyk innej osoby przyczynia się do uwalniania hormonów, które łagodzą ból i pomagają w trzeźwej ocenie sytuacji” — powiedziano na łamach czasopisma U.S.News & World Report. Zdaniem niektórych dziecko pozbawione czułych pieszczot przestaje się odpowiednio rozwijać.

[Prawa własności do ilustracji, strona 3]

Oko: The Complete Encyclopedia of Illustration​/J. G. Heck; ucho i ucho wewnętrzne: © 1997 Visual Language; dłoń: The Anatomy of Humane Bodies, with figures drawn after the life by some of the best masters in Europe. . . Oxford, 1698, William Cowper