1, 2. ¿Imaynamantá Balaam, israelitasta juchaman urmachiyta munarqa?

CHALLWIRIQA, juk laya challwata japʼinanpaq quchaman rin. Challwata japʼinanpaqtaq juk sumaq khurituta anzueloman churan, yakumantaq wikchʼuykun. Challwa anzuelopi japʼichikusqanta reparaspataq aysaspa urqhumun. Kusirikuntaq chay sumaq khurituwan challwata japʼisqanmanta.

² Kayqa, 1473 qayna pacha watapi imachus karqa, chayta yuyarichiwanchik. Chay watapi juk runaqa challwata japʼiq runajina, runasta urmachinanpaq juk sumaq tuqllata maskʼarqa. Paytaq Balaam sutikurqa, Moab pampapi Sumaq Jallpʼa kantupi Diospa llaqtan kachkaptin, chay tuqllanpi urmanankuta munarqa. Balaamqa, Jehovap profetanman rikchʼakuspapis, israelitasta maldecinanpaq contratasqa llulla profetalla karqa. Chaywanpis Balaamqa qʼasa sunqulla qhipakurqa, imaraykuchus Jehovaqa maldecinanmanta nisqaqa, mana munachkaqta israelitasta bendecichirqa. Balaamtaq, qullqita japʼinanrayku wakjinamantañataq israelitasta urmachiyta munaspa, kaypi tʼukurirqa: “Imallatapis ruwayman Diosninkup ñawpaqinpi juchallikunankupaq chayqa, Diosnillankutaq maldecinqa”, nispa. Chaypaqtaq Moabmanta kʼacha sipaskunawan israelitas khuchichakunankuta maskʼarqa (Números 22:1-7; 31:15, 16; Apocalipsis 2:14).

3. Balaam munasqanmanjina, ¿israelitas juchachakurqankuchu?

 ³ ¿Balaam munasqanmanjina ruwakurqachu? Arí, imaptinchus achkha israelitasqa saqra munaywan atipachikuspa, “Moabmanta warmiswan khuchichakuyta qallarerqanku”. Astawanpis Moabpa lantisninta yupaycharqanku, khuchichakuymanta Baal de Peor lantita ima. Jinata juchallikusqankurayku Jehová Diosqa, Sumaq Jallpʼa kantupi 24.000 israelitasta wañuchirqa. ¡May llakiy!, ¿icharí? (Números 25:1-9.)

4. ¿Imaraykutaq achkha israelitas khuchichakuypi urmarqanku?

⁴ ¿Imaraykutaq israelitas juchaman urmarqanku? Mana allin sunquyuq kasqankurayku. Paykunaqa Egiptomanta Jehová kacharichimusqanta, chʼin pampaspi mikhuchisqanta, Sumaq Jallpʼaman chayanankukama paykunata jarkʼasqanta ima qunqapuspa, Jehovamanta karunchakurqanku (Hebreos 3:12). Apóstol Pabloqa, israelitas juchaman urmasqankumanta kayta qillqarqa: “Ama noqanchejqa, paykunamanta wakinkuna jina khuchichakunachejchu. Chayta ruwajkunaqa uj pʼunchayllapi iskay chunka kinsayoj waranqa wañuchisqa karqanku” (1 Corintios 10:8). *

5, 6. Israelitas Moab pampapi juchallikusqankumanta, ¿imatá yachakusunman?

⁵ Kunan tiempopi Diosta yupaychaqkunapis, chay israelitaspa  tiemponpijina kachkanku. Ñuqanchikpis juk Sumaq Jallpʼaman yaykunapaq kachkanchik (1 Corintios 10:11). Kunan tiempopipis runasqa moabitasjina khuchichakuyllapi tʼukunku, achkha cristianostaq israelitasjina khuchichakuypi urmanku (2 Corintios 2:10, 11). Astawanpis imaynatachus Zimri israelitas rikunankuta juk madianitata jaranman apaykurqa, kikillantataq kunan tiempopi wakin cristianospis mana pʼinqakuspa millayta ruwanku (Números 25:6, 14; Judas 4).

⁶ Chayrayku tapurikunachik: “¿Musuq jallpʼaman yaykunaypaqjinaña kasqaytachu yuyani? ¿Musuq pachata rikuchkaymanñapisjinachu qhawani?”. Jina kaptin, “ayqeychej khuchichakuy juchamanta” nisqa kamachiyta kasukuspa, tukuy atisqanchikta kallpachakuna Diospa munakuyninpi kanallapaqpuni (1 Corintios 6:18).

7, 8. ¿Ima millay ruwaykunamanta parlanapaqtaq pornéia rimayta Biblia uqharin, chantá ima llakiykunapitaq khuchichakuqkuna rikukunku?

⁷ Bibliapiqa, griego simipi pornéia rimayqa, tukuy laya khuchichakuykunamanta parlanapaq uqharikun. Qhinchachakuymanta, mana casarasqa kachkaspa khuchichakuymanta, phisu warmiwan khuchichakuymanta, mana casarasqa kachkaspa siminiqta yuquy (coito oral) nisqata ruwaspa khuchichakunamanta, kay sikiniqta yuquy (coito anal) nisqata ruwaspa khuchichakunamanta, chantá jispʼanasninkuta llukchinakuymanta ima. Qharipura, warmipura, chayri juk animalwan kay millay ruwaykunata ruwaspapis, kikillantataq khuchichakunku. *

⁸ Biblia sutʼita nin, khuchichakuqkuna mana wiñay kawsayta japʼinankuta (1 Corintios 6:9; Apocalipsis 22:15). Kunanpis khuchichakuqkunaqa, achkha llakiykunapi rikukunku. Qallarinapaq, mana Diospa llaqtanpi kayta atinkumanñachu.  Conciencianku juchachasqanrayku ñakʼarinku, chantapis manaña paykuna kikinkuta munakunkuchu, niñataq wakkunapis paykunapi atienekunkuchu, astawanpis qhariwarmi kawsayninkupi phiñanakunku, mana munachkaspalla wawayuq rikhurinku, khuchichakuspataq unquykunata chimpachikunku, wakin kutipitaq chay unquykunawan wañunku (Gálatas 6:7, 8 leey). ¿Chayjinata ñakʼarinapaq khuchichakuyta munasunmanchu? Llakikunapaqjina mana pʼachayuq runasta, telepi, revistaspi, Internetpi ima qhawaqkunaqa, mana allinta reparankuchu khuchichakuy, chʼampaykunata apamusqanta.

9. Qʼala runasmanta fotosta, videosta ima qhawayqa, ¿imapí urmachiwasunman? Sutʼinchay.

⁹ May chhika suyuspiqa, peliculaspi, Internetpi, televisionpi, revistaspi ima, qʼala runasta qhawanapaq tiyan, takiqkunapis khuchichakuymanta takinku. * Wakinkuna ninku kay ruwaykuna mana juchachu kasqanta, ¿ajinachu? Mana. Pikunachus chayta qhawaqkunaqa, sakwakuyman (masturbación nisqaman) yachaykakapunku, “millay chʼichi kausayman” ima amañaykukunku. Astawanpis qhariwarmijina puñuykullaypiña yuyanku, chayman amañaykukuspataq millay ruwaykunaspi yuyanku, qhariwarmi kawsayninkupitaq phiñanakunku, wakinkunataq divorciakunku ima (Romanos 1:24-27; Efesios 4:19). * Juk yachayniyuq runaqa, khuchichakuyta munapayayqa, cáncer unquyjina kasqanta nin: “Mana pisiyaspa wiñallanpuni, manataq juk jampi kanchu chayta chinkachinapaqqa”, nispa.

10. ¿Imaynatá Santiago 1:14, 15 pʼitikuna yuyaychawasqanchikmanjina ruwasunman? (Chantapis “ Llimphu kanallapaqpuni kallpachakuna”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

¹⁰ Santiago 1:14, 15 pʼitikuna nisqanta yuyarinanchikpuni tiyan, chaypi nin: “Astawanqa sapa runa tanqachikun, maypachachus  paypa sajra munaynin payta juchaman apan, sonqonta suwaspa chaypacha. Chantá chay runaqa sajra munayninta kasuspa, juchallikun, jucharaykutaj wañoyqa jamun”, nispa. Mana chayman chayananchikpaqtaq, saqra yuyay umanchikman jamuptin, ¿imatá ruwananchik tiyan? Usqhayllata chay yuyayta umanchikmanta urqhunanchik tiyan. Astawan sutʼinchanapaq, teleta chayri computadorata qhawachkaspa qʼala runas rikhuriptin, ¿imatá ruwasun? Usqhayllata, wak ladota qhawasunchik, computadorata apagasunchik chayri telepi wak canalta maskʼasunchik... Imallatapis ruwasunchik saqra munayninchik mana rikchʼarinanpaq (Marcos 9:47, 48 leey).

11. Saqra yuyay umanchikman jamuptin, ¿imatá ruwaspataq Jehovapi atienekusqanchikta rikuchisunman?

¹¹ Ñuqanchik kikin riqsikusqanchikmanta nisqaqa, Jehová astawan riqsiwanchik. Allinninchikpaq kasqanta yachaspa  kayta mañawanchik: “Chayrayku wañuchiychej ari qankunapi kaj kay pachaj sajra munayninta: Khuchichakuyta, millay ruwayta, sajra imasta munapayayta, sajra kajta moqʼeyta, anchata qolqeta munapayayta ima; chayqa lantita yupaychaywan ninakun” (Colosenses 3:5). Kay pʼiti nisqanta juntʼayqa mana atikullanchu. Chaywanpis Tatanchik Jehovaqa munakuywan, pacienciawan ima yanapawanchik (Salmo 68:19). Chayrayku ima saqra yuyaypis umanchikman jamuptinqa, mana iskaychakuspa Jehová Diosninchikmanta ‘may sumaq atiyta’ mañakusunchik, chantapis kallpachakusunchik allin kaqpi yuyananchikpaq (2 Corintios 4:7; 1 Corintios 9:27; chantá “ ¿Imaynatataq juk viciota saqiyman?”, nisqa recuadrota ñawiriy).

12. Salomón, ¿ima sunqumantataq parlarqa, chantá imaraykutaq waqaychananchik tiyan?

¹² Yachayniyuq Salomonqa niwanchik: “Tukuy imamanta astawanqa sonqoykita waqaychay; chaymantamin jamun kawsayqa”, nispa (Proverbios 4:23). Salomón ‘sunqumanta’ parlaspa, ¿imamantá parlachkan? Imayna runachus sunqunchikpi kasqanchikmanta parlachkan. Chaytataq Jehová Diosninchik qhawan, —mana runap qhawasqanmanjina allin rikchʼaynillanchiktachu— wiñay kawsayta qunawanchikpaq. Chayrayku sunqunchikta waqaychananchikpaqqa, chiqa sunqu Jobjina ruwananchik tiyan, payqa ñawisninwan juk tratota ruwarqa mana jaykʼaq juk sipas solterallatapis munapayaspa qhawananpaq (Job 31:1). Salmistajina Diosmanta mañakuna: “Amaña saqeychu ñawisniy manakaj imasta qhawananta”, nispa (Salmo 119:37).

13. ¿Pitaq Dina karqa, chantá imapitaq pantarqa?

¹³ Kimsa yachaqanapi rikurqanchikjina, amigosqa allin kaqman chayri saqra kaqman tanqawasunman (Proverbios 13:20; 1 Corintios 15:33 leey). Jacobpa ususin Dinap kawsayninpi, chayta rikunchik. Tatasnin Diosmanta yachachispa uywaptinkupis Dinaqa, Canaán llaqtamanta amigasta maskʼakurqa. Canaanmanta runastaq, Moabmanta runasjina khuchichakuq runas karqanku (Levítico 18:6-25). Chayrayku, Dinata  rikuspa, ¿imatá juk qhari yuyanman? “Kay warmiqa urmachinaypaqjinalla”, nispa yuyanman. Sichemqa, “may sumajpaj qhawasqa [...] ayllun ukhupi” kaspapis, jinata yuyarqa (Génesis 34:18, 19).

14. Dina mana allin amigasta akllasqanqa, ¿ima llakiykunatataq rikhurichirqa?

¹⁴ Tiempowanqa Dina Sichemta riqsirqa. Ichá Dinaqa mana paywan khuchichakuytachu maskʼachkarqa. Sichemtaqri chayta maskʼachkarqa. Chayrayku juk pʼunchayqa Dinawan puñuykuyta munasqanrayku, imaynatachus tukuy cananeos ruwankumanjina, pay ruwarqa, Dinata pusaspa “mana munashajtin [paywan] puñuykuspa [Dinap] honranta tʼakarqa”. Aswan qhipamantaq Dinawan “casarakuytapuni munarqa”, chayta munaspapis, Dinap honranta tʼakasqanqa juchapuni karqa (Génesis 34:1-4). Mana allin amigasta akllasqanrayku Dinaqa, familianta ñakʼarichirqa, pisipaqtaq qhawachirqa (Génesis 34:7, 25-31; Gálatas 6:7, 8).

15, 16. ¿Imasta ruwaspataq chiqa yachayta tarisunman? ( “ Tʼukurinapaq”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

¹⁵ Dinaqa ñakʼarispa wanarqa. Ñuqanchikri, mana llakiyta  rikusparaqchu allin kaqta ruwayta yachananchik tiyan. Manaqa Jehovata munakusqanchikrayku, yuyaychawasqanchikta kasukunanchik tiyan, amigosta akllanamanta parlaspataq Jehová yuyaychawanchik “yachayniyojkunawan” purinata (Proverbios 13:20a). Diosninchikta kasukullasunpuni chayqa, “chiqan ñanta purisunchik”, jinamanta tukuy chʼampaykunasmanta karunchakusunchik (Proverbios 2:6-9; Salmo 1:1-3).

 ¹⁶ Arí, Jehovaqa yachayta qun, yachayta munaqkunaman. Chaywanpis, chayta tarinanchikpaqqa Diosmanta mañakuna, Bibliata, allin kamachi yuyayniyuq, librosta, revistasta ima urqhusqantawan ñawirina (Mateo 24:45; Santiago 1:5). Chantapis llampʼu sunquyuq kananchik tiyan, Biblia yuyaychawasqanchikta kasukunanchikpaq (2 Reyes 22:18, 19). Astawan sutʼita reparanapaq kaypi tʼukurina. Tukuy yachanchik, tukuy imamanta nisqaqa, runap sunqun aswan chʼawka kasqanta, ¿icharí? (Jeremías 17:9.) Chaywanpis, pipis allinta yuyaychawachkaptinchikqa, ¿llampʼu sunquwanchu uyarikusunchik, chayri sunqunchikwanchu chʼawkiyachikusunchik mana uyarikunanchikpaq?

17. Juk tata, ¿imatá mana ususinta ruwaqta saqinmanchu, chantá imaynatá ususinta yuyaycharinman?

¹⁷ Tʼukurinachik: juk cristiano tataqa ususinta juk wayna cristianotawan mana lluqsinankuta saqinchu, mana pipis paykunawan riptinqa. Ususintaq ninman: “¡Mana imatapis ruwamuchkaykuchu, puriykachaq riqta saqillawayku!”, nispa. Kay sipas Jehovata munakuspapis, mana juchapi urmayta munachkaspapis, ¿nisunmanchu ‘yachaywan chayta ruwachkasqanta’, ‘khuchichakuy juchamanta’ ayqichkasqanta ima? Chayri, ¿‘payllapichu atienekuchkasqanta’? (Proverbios 28:26.) Bibliap wak yuyaychasqasninmanta yuyarikusunman, mayqinkunachus, chay tatata yanapanman ususinta yuyaycharinanpaq (Proverbios 22:3; Mateo 6:13; 26:41 ñawiriy).

18, 19. ¿Ima juchata ruwananpaqtaq juk warmi Joseta parlapayarqa, chantá imatataq José ruwarqa?

¹⁸ Josewan, Dinawanqa tatallankumanta hermanos karqanku, chaywanpis Diosta munakusqanrayku Joseqa, khuchichakuymanta ayqirqa (Génesis 30:20-24). Wawallaraq kachkaspa, Joseqa rikurqa imaynatachus hermananpa ruwasqan familianta llakichisqanta. Tukuy chay rikusqanqa, Diospa munakuyninpi kallaytapuni munasqan imaqa, Egipto llaqtapi wata runajina kachkaspa khuchichakuymanta ayqinanpaq yanaparqa, maypachachus Potifarpa warmin “sapa pʼunchay” Joseta parlapayarqa, paywan puñuykukuyta munaspa chaypacha.  Wata runa kasqanrayku patronninpa wasinmanta mana ripuyta atinmanchu karqa. Chayrayku kallpachakuspa allin yuyaywan, chay chʼampayta atipanan karqa. Ajinatataq ruwarqa, sapa pʼunchay chay warmi parlapayasqanta mana uyarispa, paymanta ayqispa ima (Génesis 39:7-12 leey).

¹⁹ Tʼukurina: sapa pʼunchay chay warmiwan, khuchichakuypi tʼukurinman karqa chayqa, ¿khuchichakuymanta ayqiyta atinmanchu karqa? Mana. Chayrayku Joseqa, mana khuchichakuypi tʼukuriyta munarqachu, nitaq Jehovap contranpipis juchallikuyta munarqachu. Chaytataq Potifarpa warminman sutʼita nirqa: “Patronneyqa niwan [...] tukuy kapuyninmanta dueño jina kanayta. Qanllamanta mana ima ruwanaychu tiyan, imaraykuchus qanqa warmin kanki, chayrayku. Ajinaqa, imaynatataj noqa ruwasaj kasqa chay millaytari, juchallikusajtaj Diospa contrampiri?”, nispa (Génesis 39:8, 9).

20. Josewan, ¿imatá Jehová ruwarqa?

²⁰ ¡May kusisqachá Jehová sientekurqa, José familianmanta karupi tiyakuspapis, mana juchapi urmasqanta rikuspa! (Proverbios 27:11.) Aswan qhipamanqa, Joseta wisqʼarqanku, chaywanpis Jehovaqa, Egipto llaqtamanta juk Kuraq kamachiqjina kananpaq Joseta kachachirichirqa (Génesis 41:39-49). Josep kawsayninqa kay Salmo 97:10 pʼiti nisqanqa, chiqa kasqanta rikuchiwanchik: “Tata Diosta munakojkunaqa sajra kajta chejnichunku. Tata Diosqa paypaj tʼaqasqa kajkunaj kawsayninkuta waqaychan; sajra runaspa makisninman urmanankumantapis waqaychan”.

21. ¿Imaynatá juk wayna chiqa sunqu kasqanta rikuchirqa?

 ²¹ Waranqa waranqa cristianosqa, Josejina kay kamachiyta kasukunku: “Sajra kajta chejniychej, allin kajtataj munakuychej” (Amós 5:15). Juk waynamanta parlarina. Payqa África suyupi tiyakuq, nintaq imaynatachus colegionmanta juk sipas, mana pʼinqakuspa paywan puñuykunanta nisqanta, sichus examenespi kutichiykunata jaywaptin. Kay waynaqa niwanchik: “Ni imarayku nispa nirqani. Imatachus Bibliamanta yachakusqaypi sinchita sayayqa, honrayta mana tʼakanaypaq yanapawarqa, imaptinchus ñuqapaqqa tukuy imamantapis honrayqa aswan jatunpaq qhawasqa”, nispa. Arí, pillapis “pisi pʼunchaykunapaj [...] jucha kawsaypi” purispa kusikunman, chaywanpis chay kusikuyqa llakiykunata apamun (Hebreos 11:25). Astawanpis, chay kusikuymanta nisqaqa, aswan sumaq Jehovata kasukuspa kusikuyqa (Proverbios 10:22).

22, 23. a) ¿Imaptintaq ninchik jatun juchaman urmaspapis Diospa perdonninta tariyta atisqanchikta? b) Juchallikuqpaq, ¿ima yanapataq tiyan?

²² Tukuyninchik juchasapa runas kasqanchikrayku, kallpakunanchik tiyan, mana saqra munaywan atipachikunanchikpaq, Diospa munaynintataq ruwananchikpaq (Romanos 7:21-25). Jehovaqa, “yuyarikun jallpʼalla kasqanchejta” (Salmo 103:14). Chaywanpis, ¿jatun juchata ruwasunman chayqa? ¿Perdonta tariyta atisunmanchu? Arí. Chaywanpis juchallikusqanchikrayku Davidjina ñakʼarisunman. Juchasninchikmanta willakuptinchik, pesachikuptinchik imaqa, Jehová “perdonanapaj wakichisqa” kachkan (Salmo 86:5; Santiago 5:16; Proverbios 28:13 leey).

²³ Astawanpis Jehovaqa, qutuchakuypi ancianosta churan michinawanchikpaq; paykunataq wakichisqa kachkanku munakuywan yanapanawanchikpaq (Efesios 4:12; Santiago 5:14, 15). Juchallikurqanchik chayqa, paykuna watiqmanta Diosman qayllaykunanchikpaq, mana juktawan juchaman urmananchikpaq ima, “yachayta japʼinapaq” yanapawasunchik (Proverbios 15:32). ¿Imata ruwaspataq chay “yachayta” japʼisunmanrí?

24, 25. a) Proverbios 7:6-23 pʼitikuna nisqanmanjina, ¿imaynamanta juk wayna “wampu” kasqanta rikuchirqa? b) ¿Imaynatá “yachayta” japʼisunmanrí?

²⁴ Bibliaqa “wampu” runamanta, “yachayta” japʼiq runamanta ima parlan (Proverbios 7:7). ¿Pi runataq “wampu” runarí? Pichus mana reparakuspalla imatapis ruwaq, Diospaq manaraq unaytachu llamkʼasqanrayku, chayri Bibliamanta pisita yachasqanrayku. Chayrayku, juchaman urmananpaqjina kachkan, Proverbios 7:6-23 pʼitikunapi, juk waynamanta parlawasqanchikmanjina. ¿Pi runataq “yachayta” japʼiqrí? Pichus sunqun ukhupi allin runa kayta maskʼaq, sapa pʼunchay Bibliata ñawiriq, Diosmantataq mañakuq. Juchasapa kaspapis, yuyayninpi, munakuyninpi, imatachus ruwayta munasqanpi ima, Jehovata kusichinanpaq tukuy atisqanta ruwan. Ajinamanta rikuchin “pay kikinta munaku[sqanta]” —nisunman paypa allinninta maskʼasqanta— “allin kajta[taq]” tariyta munasqanta ima (Proverbios 19:8).

²⁵ Allin kanman kayta tapurikunanchik: “¿Iskaychakunichu Diospa kamachiykunasnin, ima kamachiykunamantapis aswan sumaq kasqanmanta, chaykunata kasukuspataq kusiy kawsayta tarinaymanta ima?” (Salmo 19:7-10; Isaías 48:17, 18). Pisillatapis iskaychakunchik chayqa, ¿imatá ruwasunman? Tʼukurina kanman, Diosta mana kasukuptinchik ima llakiykunachus chayamunawanchikpi. Chantapis may allin “Tata Dios kʼacha kasqanta” qhawananchik, yachananchik ima, chiqa kaqmanjina kawsaspa, yuyayninchiktataq tukuy chiqan kaqwan, tukuy ima llimphu kaqwan, tukuy kʼacha kaqwan, tukuy allinpaq qhawasqa kaqwan ima juntʼachispa (Salmo 34:8; Filipenses 4:8, 9). Kaykunata ruwanapaq astawan kallpachakusunchik chayqa, astawan Diosta munakusunchik, pay chiqnisqantataq chiqnisunchik. Josemanta yuyarikuna. Juchasapa runa kaspapis, “khuchichakuy juchamanta” ayqiyta atirqa. ¿Imarayku? Imaraykuchus payqa, Jehová yachachinanta, sunqunta kallpachananta ima, saqirqa. Kikillantataq ñuqanchikpis ruwananchik tiyan (Isaías 64:8).

26. ¿Imatá qhipan yachaqanapi rikusunchik?

²⁶ Maynintachus jispʼanchik chay partenchikqa mana pukllanapaqchu  kasqanta, nitaq aychap munayninchikta ruwanapaqchu kasqanta, manaqa, Jehovap munayninmanjina, casarasqas wawasniyuq kanankupaq, munanakunankupaq, qhariwarmijina puñuykuypi iskayninku kusiyta tarinankupaq ima kasqanta, mana qunqanachu tiyan (Proverbios 5:18). Qhipan iskay yachaqanaspi rikusunchik imaynatachus Jehová Dios qhariwarmi kawsayta qhawasqanmanta.