1, 2. Diosninchik may yuyayniyuqta ruwawasqanchikrayku, ¿imatá ruwayta atinchik?

JANAQPACHAPI Tatanchikqa, kawsayta juk sumaq regalotajina quwanchik, may yuyayniyuqtataq ruwawasqanchikrayku, paypa kʼacha kaykunasninta kawsayninchikpi rikuchiyta atinchik (Génesis 1:27). Chayraykutaq Bibliap yuyaychasqasninpi tʼukuriyta atinchik. Jinata ruwaptinchikqa iñiyninchik wiñallanqapuni. Astawanpis, ‘sapa pʼunchay Bibliap nisqanmanjina ruwasqanchikrayku, yachasqa kasunchik reparakunanchikpaq imachus allin, imataqchus mana allin kasqanta’ (Hebreos 5:14).

² Kay pachapi tukuy laya chʼampaykuna kan, chaykunata allinchanapaqtaq, mana ima kamachiypis kanchu. Chayrayku imata ruwanapaqpis Bibliap yuyaychawasqanchikmanjina ruwayta yachananchik tiyan. Jampismanta parlarina, astawanqa yawarta apaykachanamanta. Chaymanta astawan yachakuyta munanchik, Diosta tukuy imapi kasukuyta munasqanchikrayku. Conciencianchik mana juchachanawanchikpaq, chantá Diospa munakuyninpi kanallapaqpuni, ¿imatataq ruwananchik tiyan imaynatachus chayri imawanchus jampikunata sumaqta akllananchikpaq? Bibliap yuyaychasqasninta sumaqta entiendenanchik tiyan (Proverbios 2:6-11). Qhawarina wakinkunata.

3, 4. Jehová yawarta jatunpaq qhawasqanta, ¿ima pʼitipitaq Biblia ñawpaqta chaymanta sutʼincharqa, chantá Diosninchik, Noeman parlasqanqa imatá yawarmanta rikuchiwanchik?

³ Jehovapaqqa, kawsaywan, yawarwan kikinkamajina kanku, chayrayku may jatunpaq qhawan. Kayta ñawpaq kutipi sumaqta sutʼincharqa, Caín, wawqin Abelta wañuchisqanmanta qhipaman.  Diosninchik wañuchiqta nirqa: “Wawqeykej yawarninta jichʼasqaykeqa jallpʼamantapacha qhaparikamushawan”, nispa (Génesis 4:10). Diospa ñawpaqinpiqa, Abelpa yawarninqa, kawsaywan ninakurqa. Abelpa yawarninqa, Jehovaman chiqanta ruwakunanpaq qhaparichkanmanjina karqa (Hebreos 12:24).

⁴ Jatun Para kasqanmanta qhipaman, Diosninchik runasman nirqa, animalespa aychantapis mikhunankuta, chantá juk imallata mana mikhunankuta nirqa: “Yawarniyoj aychata, imaraykuchus chay yawarpi kawsayqa kashan. Noqaqa cuentata mañasaj sapa uj runamanta”, nispa (Génesis 9:4, 5). Kunan pʼunchaykama, Noep miraynin kasqanchikrayku, chay kamachikusqanta juntʼananchik tiyan, Jehovapaq kawsaywan, yawarwan kikinkamajina kasqanrayku. Jehovaqa, Noeman nisqanpi rikuchiwanchik, kay Jallpʼapi tukuy laya animalespata, runaspata ima kawsayninkuqa, yawarninkupi kasqanta. Chantapis rikuchillawanchiktaq, Jehová kawsayta rikhurichiq kasqanta, mana kawsayta jatunpaq qhawaqmantataq cuentata mañananta (Salmo 36:9).

5, 6. ¿Imaynatá Moisespa leynin, yawarta jatunpaq qhawana kasqanta rikuchiwanchik? (“ Animalespa kawsayninta jatunpaq qhawana”, nisqa recuadrota ñawirillaytaq.)

⁵ Kay chiqa yachaykunaqa Moisespa leyninpi parlakullarqataq. Jehová, Levítico 17:10, 11 pʼitipi nin: “Noqaqa pichus yawarta mikhojpa contrampi kasaj. Ni pi [...] yawarta mikhuyta atinkuchu. Chay mikhoj runaqa wañuchisqa kanqa, imaraykuchus tukuy kawsajpata kawsaynenqa yawarnimpi kashan. Noqa qoykichej uywaspa yawarninkuta altarman chʼajchumunaykichejpaj, juchasniykichej perdonasqa kanampaj. Yawarpi kawsay kasqanrayku, chaywan juchamanta pagana kashan” (“ Yawarwan juchata pampachakun”, nisqa recuadrota ñawiriy). *

⁶ Yawarqa altarman chʼaqchunallapaq apaykachakunan karqa, mana jina kaptintaq jallpʼaman yakutajina suruchinanku karqa. Ajinata ruwaspataq, Diosman kawsayta kutichipuchkankumanpisjina karqa (Deuteronomio 12:16; Ezequiel 18:4). Chaywanpis israelistaqa, uywap yawarnintaqa, mana ni juk chhikita puchunankamapunichu sutʼuchinanku karqa, manaqa uywata  ñakʼaytawan, yawarnintataq allinta suruchiytawan mikhunanku karqa, jinamanta conciencianku mana juchachananpaq, imaptinchus chayjinamanta kawsayta Quqta jatunpaq qhawasqankuta rikuchirqanku.

7. ¿Imaynatá David yawarta jatunpaq qhawasqanta rikuchirqa?

⁷ Davidqa, Jehová yawarmanta yuyasqanta sumaqta entienderqa, Jehovataq Davidmanta nirqa: “Davidta sonqoypa munasqanman  jina tarini”, nispa (Hechos 13:22). Juk kutipi Davidqa, yakumanta chʼakichikusqanta nirqa. Chayta uyarispataq kimsa wapu soldadosninqa, kawsayninkuta peligropi churaspa, filesteospa jarankuman yaykuspa, yakuta urqhumurqanku, Davidmantaq aparqanku. ¿Imatá David ruwarqa? Yakuta mana ukyayta munarqachu, nirqataq: “Ujyayman chayqa, kay runaspa yawarninkutapis ujyashayman jina kanman”, nispa. David qhawasqanmanjina, chay yakuqa kimsa soldadosninpa yawarninkuwan, kawsayninkuwan ima ninakurqa. Chayrayku may chʼakiyniyuq kachkaspapis, yakuta pampaman jichʼarparirqa “Tata Diosman ofrendata jina jaywaspa” (2 Samuel 23:15-17).

8, 9. Yawarmanta, kawsaymanta ima Diospa yuyasqan, ¿tikrakurqachu ñawpa siglopi? Sutʼinchay.

⁸ Chaymantataq unay tiempomanqa Diospa llaqtanta kamachiqkuna tantakurqanku. Dios yawarmanta, Noeta kamachisqanmanta iskay waranqa tawa pachak watasña karqa, israelwan juk tratota ruwasqanmantataq waranqa phichqa pachak watasña karqa. Chay tantakuypitaq Jehovaqa, paypa Llaqtanta Kamachiqkunata yuyaycharqa kayta qillqanankupaq: “Espíritu Santoman, noqaykumampis kayqa allin rijchʼawayku: Mana astawan llasa qʼepita qankunaman churayta munaykuchu. Chaypajtaj kay cartapi nichimusqallaykuta juntʼaychej: Ama mikhuychejchu lantisman jaywasqa aychasta, nitaj yawarta, nillataj jeqʼeqasqa chayrí sipisqa animalestapis; amataj khuchichakuychejchu” (Hechos 15:28, 29).

⁹ Ñawpa siglomanta Diospa Llaqtanta Kamachiqkunaqa, sumaqta entienderqanku yawarta jatunpaq qhawana kasqanta, yawarta mana allinta apaykachakusqantaq may jucha kasqanta, khuchichakuywan, lanti yupaychaywan ima ninakusqanrayku. Kunan pʼunchaypi chiqa cristianospis kikillantataq yawarta jatunpaq qhawanchik. Yawarninchik apaykachakunan kaptin, Bibliap nisqanpi tʼukuriyqa yanapawasunchik, imaynatachus apaykachakunanta nisqanchik, Diospa ñawpaqinpi allin qhawasqa kananpaq.

10, 11. a) Jehovamanta sutʼinchaqkuna mana yawarta churachikunkuchu, ¿yawarmanta tawapi tʼaqakuqkunatarí? b) Yawarmanta parlaspa, ¿imatá sapa juk cristiano akllanan tiyan?

¹⁰ “Ama mikhuychejchu [...] yawarta”, nisqa kamachiyta jatunpaq qhawasqankurayku, Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa,  mana ni pimanpis yawarninkuta qunkuchu; mana yawarta churachikunkuchu; nitaq yawarninkuta, watiqmanta churachikunankupaqqa, jallchʼachinkuchu. Nitaq yawarmanta tawa kaqpi tʼaqakuqkunata churachikunkuchu, nisunman, glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas, plasma ima, nisqasta.

¹¹ Kunan tiempopiqa, chay tawa kaqkunamantataq astawanraq tʼaqanku jampista ruwanankupaq. Chaykunata, ¿“yawartajinallapunichu” qhawananchik tiyan? ¿Chayta churachikusunmanchu? Sapa juk akllanan tiyan imatachus ruwananta. Kikillantaq operachikuna kaptinpis, sapa juk ninan tiyan imaynatachus yawarninta apaykachakunanta, kay hemodiálisis, hemodilución ima nisqata ruwachikunanpaq, chaywanpis cristianoqa, mana jallchʼasqa yawarnillanwan chaytaqa ruwachikuyta atinman (“Yawarmanta wak imasta urqhukun, maquinasniqtataq yawarta apaykachakun”, nisqata ñawiriy).

12. Conciencianchik niwasqanchikmanjina akllana kaptin, ¿imatataq ruwananchik tiyan, imapi tʼukurispataq?

¹² Imatachus sapa juk akllasqanchikta, ¿Jehová pisipaqchu  qhawan? Mana, imaptinchus payqa imatachus yuyasqanchikpi, imatachus akllasqanchikpi ima mayta interesakun (Proverbios 17:3; 24:12 leey). Jina kaptin, yawarmanta ruwasqa jampista niraq churachikuchkaspa, chayri maquinasniqta yawarninchikta apaykachanankuta niraq saqichkaspa, ¿imatá ruwananchik tiyan allinchus manachus chaykuna kasqanta yachanapaq? Ñawpaqtaqa, Diosmanta mañakuspa, astawan chaykunamanta yachayta maskʼananchik tiyan, chaymanta conciencianchik niwasqanchikmanjinataq ruwana (Romanos 14:2, 22, 23). Mana saqinanchikchu tiyan ni pi sunqu yuyayninkumanjina imatachus ruwananchikta ninawanchikta, nitaq tapukuspa purinanchikchu tiyan: “¿Imatá qam ruwawaq?”, nispaqa. Imatachus ruwasqanchikmantaqa ‘sapa juk kikin qʼipinchikta apasunchik’ (Gálatas 6:5; Romanos 14:12; chantá “ ¿Yawarta jatunpaqchu qhawani?”, nisqa recuadrota ñawiriy). *

13. Jehovap kamachiykunasnin, yuyaychaykunasnin ima, ¿imatá paymanta rikuchiwanchik? Sutʼinchay.

¹³ Jehovap kamachiykunasnin, yuyaychaykunasnin imaqa, rikuchiwanchik may yachaywan Kamachiykunasta Churaq, munakuyniyuq Tata, wawasninpaq allinninta maskʼaq Dios kasqanta (Salmo 19:7-11). Cristianospaq, “ama mikhuychejchu [...] yawarta” nisqa kamachiyqa, mana juk doctorpa kamachiynin kaptinpis, jarkʼawanchik mana ni ima unquyta japʼinanchikpaq (Hechos 15:20). Chayrayku, achkha doctoresqa mana yawarwan operaytaqa may allinpaq qhawanku. Jinamanta chiqa cristianosqa Jehovap kamachiyninpi rikunchik pay may yachayniyuq, munakuyniyuq ima kasqanta (Isaías 55:9; Juan 14:21, 23).

14, 15. a) ¿Ima kamachiykunaswantaq Jehová llaqtanta munakusqanta rikuchin? b) Ni piqpa kawsayninta peligropi churanapaq, ¿imaynatá Biblia yuyaychawasqanchikmanjina ruwasunman?

¹⁴ Diosqa, llaqtanpaq allinninta maskʼallanpuni. Chaytaq israelitasman kamachiykunata qusqanpi rikukun. Chayrayku juknin kamachiy nisqanmanjina israelitasqa, tukuy altos wasi  patapi jarkʼachinayuqta ruwananku karqa, jinamanta mana pipis chay wasi patamanta urmaykamunanpaq (Deuteronomio 22:8; 1 Samuel 9:25, 26; Nehemías 8:16; Hechos 10:9). Chantapis nillarqataq phiña wakasninkuta sumaqta wisqʼanankuta (Éxodo 21:28, 29). Pichus kay kamachiykunata mana kasukuqqa, pillapis wasi patamanta urmaykamuspa wañuptin, chayri phiña waka wakraspa wañuchiptin, chaymanta juchayuq kanqa.

¹⁵ ¿Imaynatataq Biblia yuyaychawasqanchikmanjina ruwasunman? Autonchik allinta purinanpaq tukuy imata ruwaspa, allinllawan manejaspa, wasinchikta allinchaspa; llamkʼayninchikpi kawsayninchikta mana peligropi churaspa; phiña alqusninchikta wataspa; sunquta kusichinapaq allin ruwaykunata akllaspa ima. Wakin suyuspiqa, achkha waynas llamkʼayninkupi kawsayninkuta peligropi churasqankurayku wañunku. Chayrayku Diospa munakuyninpi kayta munaq waynaqa, kawsayta jatunpaq qhawan, manataq kusikuyta munasqanraykullachu kawsayninta peligropi churan. Chayraykutaq kusisqa kawsakun (Eclesiastés 11:9, 10).

16. Wawitata urqhuchikunamanta, ¿imatataq Biblia nin? (Sutʼinchaynintawan ñawiriy.)

¹⁶ Jehová Diosninchik runap kawsaynintaqa may jatunpaq qhawan, niraq nacekuq wawitap kawsaynintapis. Moisespa Leyninpi Jehová rikuchirqa imatachus ruwakunanta, pipis wakwan maqanakuspa juk wiksallisqa warmita japʼirparichiptinku. Chay warmi chayri wawitan wañuptin, pichus juchayuq kaqqa kawsayninwan paganan karqa nisunman, “kawsaymanta kawsaywan” (Éxodo 21:22-25 leey). * Kay rikusqanchikmanjina yachanchik imaynatachus Jehová sientekusqanta, sapa wata may chhika warmis wawitankuta urqhuchikusqankuta rikuspa, achkha kutistaq paykunap allinnillankuta maskʼaspa, chiqa kaqta qhisachaspa ima.

17. ¿Imaynatá sunquchasunman niraq chiqa kaqta yachachkaspa wawitanta urqhuchikuqta?

¹⁷ ¿Juk warmi niraq Bibliamanta yachakuyta qallarichkaspa  wawitanta urqhuchikun chayri? ¿Yuyananchu tiyan Diosninchik paymanta manaña khuyakunanta? Mana. Jesucristo yawarninta jichʼasqanrayku, sunqun ukhumantapacha pesachikuqqa, Diosninchik perdonananta mana iskaychakunanchu tiyan (Salmo 103:8-14; Efesios 1:7). Jesucristo kikin nirqa “mana cheqan  runastachu wajyaj jamu[sqanta], manachayqa juchasapasta”, juchankumanta pesachikunankupaq (Lucas 5:32).

18. Biblia nisqanmanjina, ¿ima saqra yuyaytaq runasta tanqan runa masinkuta wañusqata rikuyta munanankupaq?

¹⁸ Jehovaqa mana munanchu, runamasinchikta ima saqratapis ruwanata. Chaywanpis mana chayllatachu mañawanchik, manaqa sunqunchikmanta chiqnikuytapis chinkachinanchikta mañallawanchiktaq. Apóstol Juanniqta Jehová niwanchik: “Pichus hermanonta chejnejqa runa wañuchi”, nispa (1 Juan 3:15). Kaypiqa, mana juk runata chiqnikunallamantachu parlachkan, manaqa wañusqata rikuyta munanamanta. Chayjina yuyayqa, pillatapis qhasimanta juchachanapaq tanqawasunman (Levítico 19:16; Deuteronomio 19:18-21; Mateo 5:22). Chayrayku may allin kallpachakunanchik sunqunchik ukhumanta ima saqra yuyaytapis chinkachinanchikpaq (Santiago 1:14, 15; 4:1-3).

19. Bibliap nisqanmanjina kawsakuq, ¿imatá Salmo 11:5, Filipenses 4:8, 9 pʼitikunamanta yachakun?

¹⁹ Diosjina kawsayta qhawaptinchikqa, paypa munakuyninpi kallaytapuni munaptinchik imaqa, tukuy laya saqra ruwaykunata qhisachasunchik. Salmo 11:5 pʼiti nisqanmanjina, Jehovaqa “chejnikun saqra ruwajta”. Kay nisqanqa, imaynatachus Jehová sientekusqanta rikuchiwanchik, chantapis kayta yachachiwanchik: Diosta munakuqkunaqa, mana saqra kaqta ruwankuchu, nitaq kawsayninkuta peligropi churankuchu asikunankuraykullaqa. Jinallataq Filipenses 4:8, 9 (leey) pʼitipi ñawirinchik, Jehová ‘sunqu tiyaykuchiq Dios’ kasqanta, chaytaq yachachiwanchik yuyayninchikta, sunqunchikta ima, kʼacha kaqwan, allinpaq qhawasqa kaqwan, jatunchanapaqjina kaqwan ima juntʼachinata, jinamanta sunqu tiyasqas kawsayta atisunchik.

20-22. ¿Chiqa cristianos kay pachawan chhapukunkuchu, imarayku?

²⁰ Diosninchikpa ñawpaqinpiqa, kay Jallpʼapi Satanaspa atiy ninpi runasqa, mana juchayuq runasta wañuchisqankumanta, juchayuq kanku. Kay jallpʼapi kamachiqkuna may chhika runasta, Diospa kamachisninta ima wañuchisqankurayku, Bibliaqa phiña animaleswan paykunata kikinchan (Daniel 8:3, 4, 20-22; Apocalipsis 13:1, 2, 7, 8). Kay pachapi may qhapaq ranqhiros, may yachayniyuq runas ima, may qhapaq llaqtasta yanapanku mancharina armasta ruwanankupaq, astawan qhapaqyayta munaspa. Arí, “kay pachapi kaj chhika runas[qa] Kuraj Supaypa atiyninpi” kachkanku (1 Juan 5:19).

²¹ Chaywanpis, Jesuspa qhipanta puriqkunaqa, mana ni imamanta juchachasqas kawsakunku. ¿Imarayku? “Mana kay pachajtachu” kasqankurayku, chayrayku mana politicawan chhapukunkuchu, nitaq kay pachap maqanakuyninpi satʼikunkuchu (Juan 15:19; 17:16). * Chantapis, qhatiykachasqas kaspaqa, saqra kaqwan mana atipachikuspa Cristojina ruwanku, enemigosninkuta munakuywan parlapayanku, Diosmantataq mañapunku (Mateo 5:44; Romanos 12:17-21).

 ²² Chantapis, chiqa cristianosqa mana “Jatun Babiloniawan” —tukuy llulla religionkunawan— chhapukunkuchu, kay llulla religionqa, mana juchayuq runasta wañuchisqankumanta juchayuq kanku. Biblia nin: “Chay llajtapi tarikorqa profetaspa yawarninku jichʼasqa, Diospa ajllakusqasnimpa yawarninku jichʼasqataj, tukuy kay pachapi wañuchisqas karqanku, chaykunajtawan”. Chayrayku Jehová Diosninchik niwanchik: “Llojsimuychej chay llajtamanta, noqajta kajkuna”, nispa (Apocalipsis 17:6; 18:2, 4, 24).

23. Jatun Babiloniamanta lluqsipunapaq, ¿imastá ruwananchik tiyan?

²³ Diosta kasukuspa Jatun Babiloniamanta lluqsipuqkunaqa, sutinkuta chay llulla religionmanta urqhunankuta mañanku. Chantapis kay llulla religión runasta khuchichakuyman, politicaman, qhapaqyayman ima, tanqasqanta may millaypaq qhawanku (Salmo 97:10 leey; Apocalipsis 18:7, 9, 11-17). ¡Kaykunata ruwaspataq Babilonia may chhika yawarta jichʼan!

24, 25. Mana munachkaspa juk runata wañuchiqta jarkʼananpaq, ¿imastá Jehová Israel llaqtapi churarqa, chantá kunan tiempopi imata ruwaspataq wañuymanta jarkʼakusunman?

²⁴ Niraq chiqa kaqmanta yachachkaspaqa, tukuy imaymanamanta kay saqra pachap munayninmanjina ruwarqanchik, jinamanta tukuy ima juchapi urmarqanchik. Chaywanpis, Jesucristopi iñiyninchikta churaspa, Jehovaman qukuspa ima, jukjinamanta kawsayta qallarirqanchik. Ajinamanta Diospa khuyakuyninta, jarkʼayninta ima tarirqanchik (Hechos 3:19, 20). Rikusunchikjina Jehovap jarkʼayninqa pakakunapaq llaqtaswan kikinchakurqa (Números 35:11-15; Deuteronomio 21:1-9).

²⁵ ¿Imapaqtaq chay llaqtas karqa? Juk israelita mana munachkaspa runata wañuchiptin, chayman ayqinanpaq karqa. Chay llaqtasmanta juknin llaqtaman chayaptin, kamachiqkunawan juzgasqa kanan karqa, sumo sacerdote wañupunankamantaq chaypi kawsakunan karqa, chaymantaraq mayqin llaqtamanpis ripuyta atinman karqa. Kay kamachiyqa sutʼita rikuchirqa Diosninchik may khuyakuyniyuq kasqanta, runap kawsaynintataq jatunpaq qhawasqanta. ¿Chay jarkʼakunapaq llaqtas imawantaq kikichakun? Kunan pʼunchaypi Jehová imaynatachus jarkʼawasqanchikwan  kikinchakun. ¿Imaynataq chay? Jesuspa yawarninpi iñisqanchikrayku, Jehová Diosninchik wañuymanta jarkʼayta atiwanchik, manaraq cristiano kachkaspa yawarta, kawsayta ima mana jatunpaq qhawasqanchikrayku. ¿Imaynatataq pachis nisqanchikta rikuchisunman? Tukuy runasta, ‘jarkʼakunapaq llaqta’ nisqaman waqyarikuspa. Kaytataq usqhayllata ruwananchik tiyan, imaraykuchus “manchay ñakʼariy” qayllapiña kachkan (Mateo 24:21; 2 Corintios 6:1, 2).

26-28. ¿Imapí Diospa llaqtan llamkʼasqan Ezequielpa llamkʼayninman rikchʼakun, chantá imaynatataq Diospa munakuyninpi kallasunmanpuni?

²⁶ Kunan pʼunchaypiqa, Diospa llaqtanpa llamkʼayninqa, Ezequielpa llamkʼayninman rikchʼakun. Ezequielqa Israel llaqtaman willananpaq churasqa karqa, Jehovataq payta nirqa: “Nisqasniyta uyarispa, sutiypi paykunata kʼamiy”, nispa. Ezequiel mana israelitasman willanman karqa chayqa, Jerusalén llaqta thuñikuchkaptin israelitas wañusqankumanta Jehovaman cuentata qunan karqa (Ezequiel 33:7-9). Yachanchikjina Ezequielqa, Jehovap kamachiyninta juntʼarqa, manataq ni piqpa wañuyninmanta juchayuqchu karqa.

²⁷ Tumpamantawan kay saqra pachaqa tukukunqa. Chayrayku tukuy sunquwan runaman willamunchik ‘Diosninchikpa vengakunan pʼunchayninmanta’, Reinonmanta ima (Isaías 61:2; Mateo 24:14). ¿May kusiywanchu kay llamkʼayta ruwanchik? Ajinata Pablo ruwarqa, chayraykutaq kayta nirqa: “Mana juchayojchu kasaj, imaraykuchus qankunaman mana imata pakaspa willarqaykichej Diospa tukuy munayninta”, nispa (Hechos 20:26, 27). Pablojina ñuqanchikpis ruwananchik tiyan.

²⁸ Arí, Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuniqa, kawsayta, yawarta ima jatunpaq qhawananchik tiyan. Chaywanpis mana chayllachu, qhipan yachaqanapi rikusunchikjina, Diospa ñawpaqinpiqa llimphu kananchik tiyan.