1. Jesús, wañunan pʼunchaymanta ñawpaq chʼisin, discipulosninwan kachkaspa, ¿imatá paykunaman nirqa?

WAÑUNAN pʼunchaymanta ñawpaq chʼisin discipulosninwan kachkaspa, Jesusqa imachus qhipaman paykunawan kananmanta llakikusqanta rikuchirqa. Chayrayku Jesusqa, tatanmanta jinata mañakurqa: “Mana mañakunichu paykunata kay pachamanta orqhokapunaykita, manachayqa mañakuni paykunata sajra kajmanta waqaychanaykita. Paykunaqa mana kay pachajtachu kanku; noqapis manallataj kay pachajtachu kani”, nispa (Juan 17:15, 16). Jesús kay mañakusqanpi mayta discipulosninta munakusqanta rikuchirqa, chantapis nillarqataq discipulosnin ‘mana kay pachaptachu kasqankuta’ (Juan 15:19). Rikunchikjina Jesusqa, discipulosnin kay pachamanta karunchasqapuni kanankuta munarqa.

2. ¿Ima pachamantataq Jesús parlachkarqa?

² ¿Ima “pachamantataq” Jesús parlachkarqa? Kay pachapi Diosmanta karunchasqa runasmanta parlachkarqa; paykunaqa Satanaspa atiyninpi kasqankurayku, jatunchakuyllata maskʼanku, munayninkumanjinataq imatapis ruwanku (Juan 14:30; Efesios 2:2; 1 Juan 5:19). Chayrayku Biblia nin: “Manachu yachankichej kay pachaj yuyayninman jina kawsakojqa Diospa contran kasqanta?”, nispa (Santiago 4:4). Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuniqa, yachananchik tiyan imaynatachus kay pachapi kachkaspapis mana kay pachawan chhapukunata. Chaypaq kaykunata ruwana: Diospa Reinonta mana wasanchanachu politicawan chhapukuspa, mana kay pachap yuyayninwan atipachikunachu, maychus kaqta pʼachallikuna, Diospa qusqan maqanakuna pʼachata churakuna, “allin ñawiwan”, nisunman kapuwasqallanchikwan kawsana.

3. a) Jesús kay jallpʼapi kachkaspa, ¿politicawan chhapukurqachu? b) ¿Imaraykutaq Biblia nin akllasqas Jesuspa sutinpi willanankupaq kachamusqas kasqankuta? (Sutʼinchayninmantawan parlay.)

³ Jesús, politicawan chhapukunanmantaqa, tukuy sunquwan Diospa Reinonmanta willarqa, chay Reinopitaq payllataq qhipaman janaqpachapi Rey kanan karqa (Daniel 7:13, 14; Lucas 4:43; 17:20, 21). Chayrayku Jesús kamachiq romano Poncio Pilatop ñawpaqinpi kayta nirqa: “Reinoyqa mana kay pachamantachu”, nispa (Juan 18:36). Jesuspa chiqa sunqu discipulosninjina ruwayta munanchik, ¿imaynatá? Diospa Reinonta, kamachiqnin Jesucristota ima, mana wasanchaspa, manaqa Jallpʼantinpi runasman willaspa (Mateo 24:14). Apóstol Pablo nirqa: “Cristoj sutimpi willajkuna kachamusqas kayku, Dioswan allinyakuychej”, nispa (2 Corintios 5:20). *

4. ¿Imaynamantataq Diospa akllasqasnin chiqa sunquwan Diospa Reinonpaq llamkʼasqankuta rikuchichkanku? (“ Ñawpa cristianosqa, mana kay pachap ruwaykunasninwan chhapukurqankuchu”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

⁴ Juk suyumanta kachasqasqa wak llaqtapi suyunkup sutinpi chayri kamachiqkunap sutinpi parlanku, manataq chay llaqtap politicanpi chhapukunkuchu nitaq chʼampaykunasninpipis. Manaqa, may llaqtamantachus kachasqa kanku, chay llaqtap allinnillanta maskʼanku. Diospa akllasqasnin “janaj pacha llajtayojkuna kaspa” kikillantataq ruwanku (Filipenses 3:20). Kay akllasqasqa sunqu kʼajaywan Diospa Reinonmanta willachkanku, jinamanta may chhika runasta, “waj ovejas” nisqamanta, Diosman qayllaykunankupaq yanapachkanku (Juan 10:16; Mateo 25:31-40). Chay iskay tropastaq juk tropallaman tukunku, mana politicawan chhapukuspataq Mesiaspa Reinonmanta willamunku (Isaías 2:2-4 leey).

5. Kunan tiempo Diospa llaqtanwan, ñawpa Israel llaqtawan, ¿imapitaq mana kikinchu kanku, chayrayku imatataq cristianos mana ruwananchikchu tiyan?

 ⁵ Cristota mana wasanchanapaq, kay pachawan mana chhapukunchikchu; chaywanpis mana chayraykullachu kayta ruwanchik.  Qallarinapaq mana ñawpa israelitasjinachu kanchik, pikunachus juk suyullapi kawsakurqanku, manaqa Diospa llaqtanjina Jallpʼantinpi jukchasqa kawsakuchkanchik (Mateo 28:19; 1 Pedro 2:9). Chayrayku, politicapi chhapukusun chayqa, mana hermanosjina jukchasqa kawsayta atisunchu nitaq tukuy sunquwan Diospa Reinonmanta willaytapis (1 Corintios 1:10). Astawanpis jatun maqanakuy qallariptinqa hermanospura munanakunamantaqa, hermanosninchikwan maqanakuchkasunman (Juan 13:34, 35; 1 Juan 3:10-12). ¡Chayrayku Jesús discipulosninta nirqa, espadasta mana uqharinankuta, enemigosninkutataq munakunankuta! (Mateo 5:44; 26:52; chantá “ ¿Kay pachap ruwaykunasninwan chhapukunichu?”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

6. Cesarpa kaqta payman qupuspapis, Diosninchikman qukusqanchikrayku, ¿imatá ñawpaqta maskʼasunchik?

⁶ Astawanpis, chiqa cristianosqa kawsayninkuta Diosman qunku, manataq runamanchu nitaq ni mayqin suyumanchu. Chayrayku 1 Corintios 6:19, 20 pʼiti, cristianosman nin: “Cuerpoykichejmantataj manaña dueñoschu kankichej. Diosqa preciowan rantikusorqachej”, nispa. Chayrayku ‘Cesarpa’ kaqta Cesarman qupuspapis —impuestosta mañasqanta, jatunpaq qhawayta mañasqanta, kasukuyta mañasqanta ima— cristianosqa ‘Diospa kaqta Diosman qupunankuta’ ñawpaqta maskʼanku (Marcos 12:17; Romanos 13:1-7). ‘Diospata kaqta’ Diosman qupunapaqqa, payta yupaychana, sunqumantapacha munakuna, wañuna kaptinpis, mana wasanchaspa payta kasukuna (Lucas 4:8; 10:27; Hechos 5:29; Romanos 14:8 leey).

7, 8. ¿Imataq kay saqra pachap yuyaynin, chantá imastá ruwanankupaq runasta tanqan?

⁷ Mana kay pachap yuyayninwan atipachikuspaqa, mana kay pachamantachu kasqanchikta rikuchinchik, Pablo qillqarqa: ‘Mana kay pachap yuyaynintachu japʼirqanchik, mana chayqa Diosmanta jamuq espirituta’, nispa (1 Corintios 2:12). Efesomanta cristianosman nirqa: “Qankunaqa ñawpajta  kawsaj kankichej, kay pachaj usunman jina kawsaspa. Pata wayrapi kamachej Kuraj Supaypa munayninman jina kawsaj kankichej, mayqen espirituchus kunanqa Diosta mana kasojkunapi trabajashan, chaypata”, nispa (Efesios 2:2, 3).

⁸ ¿Imataq ‘pata wayra’ nisqa chayri kay pachap yuyaynin nisqa? Nisunman juk saqra munay kasqanta, mayqinchus runasta tanqan mana allin kaqkunata ruwanankupaq. ¿Ima mana allin kaqkunata? Chay saqra munayqa runasta tanqan Diosta mana kasukunankupaq, chantapis ‘aychap saqra munayninta rikchʼarichin, ñawispa rikusqanta munapayayta’ ima (1 Juan 2:16; 1 Timoteo 6:9, 10). ¿Imaraykutaq kay saqra pachap yuyaynin runasta mana allin kaqman tanqayta atin? Imaraykuchus kay saqra pachap yuyayninqa, juchasapa runas kasqanchikrayku mana reparakunanchikpaqjina juchaman tanqawanchik, tukuyniqpitaq kay saqra pachap yuyayninqa kachkan. ¿Imasta ruwanankupaqtaq runasta tanqan? Pisimanta pisi paykunallapaq imatapis maskʼanankupaq, jatunchakunankupaq, tukuy imata munapayanankupaq, munasqankumanjina ruwanankupaq, piqpa contranpipis uqharikuq runas kanankupaq. * Arí, kay saqra pachap yuyayninqa, pisimanta pisi sunqunchikpi Supayman rikchʼakunanchikpaq tanqawanchik (Juan 8:44; Hechos 13:10; 1 Juan 3:8, 10).

9. ¿Imaynamantá kay pachap yuyaynin sunqunchikpi yuyayninchikpi ima saphichakunman?

⁹ ¿Kay pachap yuyaynin sunqunchikpi yuyayninchikpi ima saphichakunmanchu? Arí, saphichakunman mana sunqunchikta nitaq yuyayninchikta jarkʼaptinchikqa (Proverbios 4:23 leey). Kay pachap yuyayninqa, mana reparakunanchikpaqjina sunqunchikpi saphichakunman. Kay saqra pachap yuyayninqa sunqunchikpi saphichakunman mana Jehovata munakuqkunawan puriptinchik, allin runaman rikchʼawaptinchikpis (Proverbios 13:20; 1 Corintios 15:33). Chantapis, kay saqra pachap yuyaynin sunqunchikpi saphichakunman, revistaspi, Internetpi khuchichakuykunata rikuptinchik, chayri llulla yachachiykunata  ñawiriptinchik, sunqunchikta mana allin ruwaykunawan kusichiptinchik, atipanakuy pukllaypi pukllaptinchik ima.

10. ¿Imaynamantá kay pachap yuyayninta atipasunman?

¹⁰ Diospa munayninpi kanallanchikpaqpuni, ¿imaynatá kay pachap yuyayninta atipayta atisunman? Dios llaqtanniqta yachachiwasqanchikta kasukuspa, chantá paymanta espíritu santonta mañakuspa. Kay pachapi Kuraq Supay atiyninmanta nisqaqa, Diosninchik astawan atiyniyuq (1 Juan 4:4).  Chayrayku may sumaq Diosninchikpa qayllanpi kanapaq paymanta mañakunaqa.

11. ¿Imaynatá achkha runas kay saqra pachap yuyayninmanjina pʼachallikunku?

¹¹ Runaqa, pʼachallikusqanpi, kʼachanchakusqanpi, cuerpo ukhunta llimphuchakusqanpi ima, imachus sunqunpi, yuyayninpi ima kasqanta rikuchin. Tʼukunapaqjina achkha suyuspiqa runa pʼachallikusqanqa mana allinchu. Chayrayku juk runa televisionpi llamkʼaq, runas mana allin pʼachallikusqankuta rikuspa nirqa: “Watas pasasqanmanjina phisu warmisqa, cuerponkuta runas qhawanankupaqjina, ima pʼachatachus churakuyta mana yachankuchu”, nispa. Periodistaspis, runas mana allinta pʼachallikusqankuta rikuspa kayta qillqasqanku: “Pisi pʼachayuq kaspapis, manaña pʼinqakunkuchu”, nispa, kayqa mana wiñay tukusqa warmi wawaspipis rikukullantaq. Chantapis achkha runasqa imaynatapis pʼachallikullanku, chayri kʼachanchakullanku ima, jinamanta wakkunawan mana jatunpaq qhawachikunkuchu nitaq paykuna kikinkuta munakunkuchu.

12, 13. ¿Bibliamanta ima yuyaychaykunataq allinta pʼachallikunapaq yanapawasunman?

¹² Jehovata yupaychasqanchikrayku, llimphu pʼachawan, allin pʼachallisqa kayta munanchik. Mayllapipis kachkaspa ‘maychus kaqta, allin pʼachawan, llampʼu sunquwantaq’, kʼachanchasqa kayta munanchik, jinata ruwaspa ‘allin ruwaykunata’ ima rikuchispataq “Diosta yupaychaq” kasqanchikta rikuchisunchik. Jinata pʼachallikunchik, mana runa qhawanallawanchikpaqchu manaqa ‘Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuni’ (1 Timoteo 2:9, 10, Qheshwa Biblia; Judas 21). Astawanpis kʼachanchakuyninchikqa ‘sunqunchik ukhupi kachun, chayqa Diospa ñawpaqinpi may jatunpaq qhawasqa’ kasqanrayku (1 Pedro 3:3, 4).

¹³ Chantapis pʼachallikusqanchik, kʼachanchakusqanchik imaqa, runasta chiqa religionmanta, allintachus manachus, yuyanankupaq tanqanman. Griego simipi ‘llampʼu sunqu’ rimayqa, wakkunap yuyayninkuta, nisqasninkuta ima, jatunpaq  qhawanata niyta munan. Chayrayku wakkunap concienciankuta allinpaq qhawanchik, manataq munasqanchikta ruwakunanta ñawpaqman churanchikchu. Ñuqanchikpaqqa imamantapis Diosta, llaqtanta ima, jatunchay aswan sumaq, tukuy imapi rikuchiyta munanchik Diospa kamachisnin kasqanchikta. Arí, tukuy imata ruwayta munanchik “Dios jatunchasqa kananpaj” (1 Corintios 4:9; 10:31; 2 Corintios 6:3, 4; 7:1).

14. Kʼachanchakusqanchikmanta, llimphuchakusqanchikmanta ima, ¿imastá tapukunanchik tiyan?

¹⁴ Runaman willaq rinapaq, tantakuyman rinapaq imaqa, llimphu, allin pʼachallisqa ima rinanchik tiyan. Chayrayku, tapurikusunman: “¿Pʼachallikusqay, llimphuchakusqay ima, allinchu? ¿Wakkuna ñuqamanta pʼinqakunkuchu? Imatá astawan sumaqpaq qhawani, ¿ñuqa munasqaymanjina kʼachanchakuytachu, chayri juk cristianojina Jehovapaq astawan llamkʼaytachu?” (Salmo 68:6; Filipenses 4:5; 1 Pedro 5:6).

15. ¿Imaraykutaq Jehová mana kamachiykunata churarqachu imaynatapunichus pʼachallikunamanta, kʼachanchakunamanta ima?

¹⁵ Jehovaqa, mana Bibliapi kamachiykunata churanchu, imaynatapunichus pʼachallikunamanta, llimphuchakunamanta, kʼachanchakunamanta ima. ¿Imarayku? Imaraykuchus payqa akllakunanchikta saqiwanchik. Astawanpis Jehovaqa, sumaq yuyayniyuq cristianosjina kananchikta munan, pikunachus “sapa pʼunchay [Bibliap nisqanmanjina] ruwasqankurayku, yachasqa kanku reparanankupaj imachus allin, imatajchus  mana allin kasqanta” (Hebreos 5:14). Chantapis Jehovaqa payta, runa masinchikta ima munakusqanchikrayku allinta pʼachallikunanchikta munan (Marcos 12:30, 31 leey). Dios yuyaychawasqanchikta mana pʼakispa tukuy imaymanamanta allinta pʼachallikusunman, munasqanchikmanjinataq kʼachanchakusunman. Mayqin llaqtapipis, Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa, jatun tantakuyninkupi tukuy imaymanamanta allinta pʼachallikusqankuta, kusisqas kasqankuta ima rikukun.

16. ¿Imaynapitaq kay pachap yuyayninwan, Jesuspa yachachisqanwan mana kikinchu, chantá imatataq tapukunanchik tiyan?

¹⁶ Kay pachap yuyayninqa runasta chʼawkiyan. May chhika runasta tanqan qullqipi, qhapaqyaypi ima kusiyta maskʼanankupaq. Chaywanpis, Jesús nirqa: “Runaj kawsaynenqa mana qhapaj kayllapichu kashan”, nispa (Lucas 12:15). Jesusqa mana qhapaq kaytachu maskʼarqa, nitaq wakchayaypipunichu kawsanata nirqa. Chaywanpis pikunachus “sonkoncupi Diosmanta  pisiskas caskancuta khawacojcuna[lla]”, chantá kapusqallankuwan kawsaqkunalla ima kusiyta tarinankuta nirqa (Mateo 5:3, DIOS PARLAPAWANCHEJ; Mateo 6:22, 23). Chayrayku tapurikuna: “¿Jesuspa nisqanta creenichu, chayri ‘llullakuypa tatanchu’ apaykachachkawan?”, nispa (Juan 8:44). “¿Imatá rikuchini parlayniywan, imatachus ruwayta munasqaywan, imatachus ñawpaqman churasqaywan, imaynatachus kawsachkasqaywan ima?” (Lucas 6:45; 21:34-36; 2 Juan 6.)

17. Sutʼinchay imatachus tarisqankuta kapusqallankuwan kawsaqkuna.

¹⁷ Jesús nirqa, ‘yachayqa ruwasqapi riqsikusqanta’ (Mateo 11:19). Chantapis, ¿imatá tarinku kapusqallankuwan kawsakuqkuna? Paykunaqa Diospa Reinonmanta willamuspa samariyta tarinku (Mateo 11:29, 30). Astawanpis llakiykunamanta, chʼampaykunamanta ima, jarkʼakunku (1 Timoteo 6:9, 10 leey). Kawsanallankupaq llamkʼasqankurayku tiemponku tiyan familiankuwan, hermanoswan ima kanankupaq. Chantapis sumaqta samarinku mana imamantapis llakikuspa (Eclesiastés 5:12). Astawanpis kusisqas kawsakunku, runa masinkupaq tiempochakusqankurayku, paykunatataq kapusqankuwan yanaparisqankurayku (Hechos 20:35). Chantapis, “suyakuypi” kusiyta tarinku, sunqu tiyasqataq kawsakunku (Romanos 15:13; Mateo 6:31, 32). Chiqamanta kay bendicionesqa may sumaq.

18. ¿Imatataq Biblia niwanchik enemigosninchikmanta, paykunap tuqllasninmanta, imayna maqanakuypi kasqanchikmanta ima?

¹⁸ Diospa munakuyninpi kallasunpuni chayqa, Kuraq Supaymanta jarkʼakuyta atisunchik, payqa kusiy kawsayta, wiñay kawsayta ima chinkachinanchikta munan (1 Pedro 5:8). Pablo sutʼincharqa: “Noqanchejqa mana runaswanchu maqanakushanchej, manachayqa patapi kamachejkunaj contrampi, patapi atiyniyojkunaj contrampi, kay pachapi laqhayayta kamachejkunaj contrampi, patapi kaj sajra espirituspa contrampi ima”, nispa (Efesios 6:12). Griego parlaypi ‘maqanakuy’ rimayqa, mana karullamanta maqanakuytachu ninayan, manaqa puraqmanta maqanakunata ninayan. Apóstol Pablo  ‘patapi kamachiqkuna, patapi atiyniyuqkuna, kay pachapi laqhayayta kamachiqkuna, patapi kaq saqra espiritus’ ima enemigosninchik kasqankuta nirqa. ¿Imatataq kay ninayan? Supaykuna runasta juchaman urmachinankupaq sumaq wakichisqa, sumaq yuyaychasqa ima kasqankuta ninayan.

19. Cristianoman Diospa qusqan maqanakunapaq pʼachan, ¿imaynataq?

¹⁹ Juchasapa runas kaspapis, sinchita sayayta atisunman. ¿Imaynatá? ‘Diospa qusqan maqanakuna pʼachasta churakuspa’ (Efesios 6:13). Efesios 6:14-18 pʼiti kay maqanakuna pʼachamanta parlaspa nin: “Sumajta sayaychej ari, ñañu wasaykichejta cheqa kajwan, chumpiwan jina matʼita chumpikuspa. Cheqan kaytataj pecherata jina churakuychej. Dioswan allinyaychej evangeliota willanapaj wakichisqa kayta, jukʼutata jina churakuychej. Astawanqa tukuy sonqo creeychej, imaraykuchus chay creesqaykichejqa uj jarkʼakuna escudo jina, Kuraj Supaypa tukuynin larwashaj flechasninta thasnonqa. Salvacionta monterata jina umaykichejman churakuychej. Espiritoj espadantapis japʼiychej; chayqa Diospa Palabran. Chay tukuytaqa ruwaychej sapa pʼunchay, Diosmanta mañakuspa Espiritupi tukuy laya mañakuywan, mana saqespa nitaj saykʼuspa”.

20. ¿Imapitaq kay pachamanta soldadoswan jukjinastaq kanchik?

²⁰ Diospa qusqan maqanakuna pʼachaqa, Diosninchikmanta jamusqanrayku may sumaq, mana saqispataq apaykachanallanchikpuni tiyan. ¿Imarayku? Imaraykuchus cristianosqa, mana soldadosjinachu maqanakuytawanqa samarinchik, manaqa mana wañunanchikpaq maqanakullanchikpuni. Kay maqanakuytaq, Diosninchik kay saqra pachata chinkachiptin, Satanastawan wisqʼaykuptin ima, tukukunqa (Apocalipsis 12:17; 20:1-3). Chayrayku saqra munayniykiwan ama atipachikuychu. Mana qamllachu manaqa, tukuyninchik ni imarayku cuerponchikta saqinanchikchu tiyan munayninta ruwaqta, ajinamanta Diosta mana wasanchanapaq (1 Corintios 9:27). Mana maqanakuchkasunman chayqa, chaymantamá llakikuna kanman.

21. ¿Imatá ruwaspataq ñawpaqman lluqsiyta atisunman?

²¹ Mana ñuqanchikpa kallpallanchikwanqa ñawpaqman  lluqsiyta atisunmanchu. Chayrayku Pablo Diosmanta “mana saqispa nitaq saykʼuspa” mañakunata niwanchik. Chantapis, Diosninchik niwasqanchikta uyarinanchik tiyan. ¿Imaynatá chayta ruwasunman? Palabranta ñawirispa, hermanosninchikwan tantakuspa ima. Rikunchikjina mana sapallanchikchu kachkanchik (Filemón 2; Hebreos 10:24, 25). Jinallatapuni ruwasun chayqa, mana ñawpaqllamanchu lluqsisunchik, manaqa ajinamanta sapa pʼunchay creesqanchikmanta, runasman sutʼita kutichiyta atisunchik.

22, 23. a) ¿Imaraykutaq wakichisqa kananchik tiyan iñiyninchikmanta tapuwaptinchik sutʼita kutichinanchikpaq, chantá imastataq tapukunanchik tiyan? b) ¿Imatá qhipan yachaqanapi yachakusunchik?

²² Jesús nirqa: “Mana kay pachajtachu kankichej, [...] Chayraykumin kay pachamanta runasqa chejnisunkichej”, nispa (Juan 15:19). Chayrayku cristianosqa wakichisqas kananchik tiyan iñiyninchikmanta tapuwaptinchik sutʼita kutichinanchikpaq, llampʼu sunquwan, paykunatataq sumaqpaq qhawaspa (1 Pedro 3:15 leey). Chayrayku tapurikunanchik tiyan: “¿Entiendenichu imaptinchus Jehovamanta sutʼinchaqjina wakin kuti mana kay pachamanta runasjina ruwasqanchikta? Mana kay pachamanta runasjina ruwachkaspa, ¿Biblia yuyaychawasqanmanta, “allin kamachi” yuyaychawasqanmanta ima, iskaychakunichu?” (Mateo 24:45; Juan 17:17). “Jehovamanta sutʼinchaqjina riqsichikuchkaspa, ¿mana wakkunajina kanaypaq wakichisqa kasqayta rikuchinichu, chaytataq may kusiywanchu rikuchini?” (Salmos 34:2; Mateo 10:32, 33.)

²³ Chaywanpis, Kuraq Supayqa pakayllamanta mana reparakunanchikpaqjina tuqllasta churan, kay pachawan chhapukunanchikpaq. Rikunchikjina Supayqa, sunquta kusichinapaq mana allin ruwaykunata allin ruwaykunaman rikchʼachin, chayman qayllananchikta munaspa. Sunqunchikta kusichinapaq, conciencianchik mana juchachanawanchikpaq, kallpachanawanchikpaq ima, ¿imataq yanapawasunman allin ruwaykunata akllanapaq? Qhipan yachaqanapi kaymanta yachakusunchik.