KAYTA rey Salomón nisqanqa cheqapuni, imajtinchus runasqa ajinatapuni kausakuyta munanchej. Chayraykutajchá runaqa mana wañuyta munanchejchu. Chantapis ashkha cuentos tiyan runas unayta kausayta munasqankurayku imastachus ruwasqankumanta.

Sumeria llajtayoj runamanta parlarina. Paypa sutenqa Gilgamés chay llajtamantataj rey karqa. Kausayninmantaqa ashkha cuentos tiyan. Ujnin rejsisqa cuentopeqa nin payqa wañuymanta ayqeyta munaspa kausayninta wañuy pataman churaspa, karuman viajasqanta. Mana wañunapaj imatachus ruwayta yachayta munaspa. Chaytaj qhasilla karqa.

Ñaupa tiempomanta chinospis runa mana wañunanpaj uj jampita wakichiyta munallasqankutaj. Chay jampimanqa mercuriotawan arsenicotawan churaykusqanku. Wakin gobiernostaj unayta kausayta munaspa chay jampita tomaykuspasina wañurasqanku. Ñaupa tiempo Europapipis jampista wakichejkunamanta wakenqa, qorita mikhunaman tukuchiyta munaj kanku. Imaraykuchus qoriqa unayniyojña kaspapis mana imanakunchu, chayrayku yuyaj kanku runa qorita mikhojtin unayta kausananta.

Ñaupa tiempopi runasqa mana wañunapaj uj jampita maskʼaj kanku. Kay tiempopipis wakin doctoresqa imaraykuchus viejoyapusqanchejta yachayta munashallankupuni. Chay imaspi reparanchej, runasqa mana viejoyanankupaj, nitaj wañupunankupaj uj jampita maskʼashallasqankutapuni. Jinapis kunankama mana tariyta atinkuchu.

Runaj celulasninta estudiaj cientificosqa, runa viejoyasqanmanta, wañusqanmantataj tukuy imaymanata ninku. Kay qhepa wataspi doctoresqa uj laboratoriopi animalespa celulasninta jinallataj runaspa celulasninta analizarqanku. Qhawarerqankutaj imastachus ruwayta atisqankuta mana usqhayta viejoyapunapaj. Chayta yachaspa wakin qhapaj runasqa, wañuyta chinkachiyta munaj doctoresta qolqewan yanapanku. Qhawarina imastachus ruwasqankuta.

Runas unayta kausanankuta munanku. Doctoresqa ninku celulasninchejpa chaupinpi juchʼuy khuritus jina kasqanrayku viejoyapusqanchejta. Chay juchʼuy khuritus jina kasqanqa, kasqa imayna runachus kasqanchej mana cambiananpaj celulasninchej ashkhayajtinku. Celulasninchej ashkhayasqankuman  jinataj chay juchʼuy khuritus jinaqa pisiyapunku. Pisiyapusqankuman jinataj celulasninchej manaña ashkhayankuchu, chayraykutaj viejoyapunchej.

Elizabeth Blackburn 2009 watapi uj premiota japʼerqa, sumaj científico kasqanrayku. Elizabethwan payta yanapajkunawan, repararqanku imachus jarkʼasqanta chay khuritus jina mana usqhayta pisiyapunanpaj. Ajinamanta celulasninchejpis pachallanpuni kananpaj. Chaywanpis estudiasqankuman jinaqa, “celulasninchej chaupinpi khuritus jina kasqanqa mana yanapawanchejchu unayta kausanapaj”.

Celulasta waj jinaman tukuchinku. Celulasninchej maukʼayapojtin, niñataj ashkhayajtin, manaña allintachu funcionan. Chayrayku cuerponchejpi imallanchejpis punkiwanchej, sapa kutitaj nanawanchej. Pasaj watasllapi Franciamanta wakin científicos awelitospa, celulasninta orqhospa waj jinaman tukuchiyta munarqanku. Chay awelitosmanta wakenqa 100 watas kurajniyoj karqanku. Chay cientificospa jefentaj nerqa: “Investigasqaykuman jina celulasninchejta mana maukʼayananpaj yanapayta atinchej”, nispa.

Wakin cientificoslla yuyanku mana viejoyanapaj tratamientosta ruway, aswan unayta kausanapaj yanapawasqanchejta. Runasqa unayta kausakuyta suyakushanku 1801 watas chaynejmantapacha. Chaypajtaj ninku llimphuchakuna kasqanta, millay onqoykunamanta jarkʼakuna kasqanta, jampista ujyana kasqanta, vacunachikuna kasqantataj. Wakin doctorestaj ninku runasqa maychus kajllata kausasqanchejta.

3.500 watas jinaña Moisés nerqa: “Qanchis chunka watasllata kawsayku, aswan kallpayojkunataj pusaj chunkata. Chay jina kawsayniyoj kayqa llakiyllata, ñakʼariyllata apamun. Sapa wata imata jina ripun noqayku jinallataj”, nispa (Salmo 90:10). Runas tukuy imata unayta kausanankupaj ruwajtinkupis, Moisés nin jina pisi watasllata kausanchej.

Jinapis wakin animales, wakin sachʼaspis aswan unayta kausayta atinku. Chayta yachaspa runasqa ichapis nisunman: “¿Imajtintaj runas qanchis chunka watasllata chayri pusaj chunka watasllata kausanchej?”, nispa.