Sinagogas Jesuspa, discipulosninpa ima tiemponkupi imaynachus kasqankumanta

“Jesús muyumorqa tukuynin Galileata, yachachispa sinagogasninkupi, willaraspataj reinoj evangelionmanta.”(MATEO 4:23)

EVANGELIOSQA, Jesús sinagogasman riq kasqanmanta parlan. Arí, Jesusqa, Nazaretpi, Capernaumpi, chantá kimsa wata khuskanniyuqta may llaqtasmanchus willaspa riq, chaykunapi kaq sinagogasman riq, Diospa Reinonmanta yachachinanpaq. Chayrayku pay jinata nirqa: “Yachacherqanitaj sinagogapi, Templopi ima, maypichus judíos tantakunku chaypi”, nispa (Juan 18:20).

Apostolesninpis, ñawpa siglomanta wak cristianospis, judiospa sinagogasninkupi Diospa Reinonmanta yachachillaqtaq kanku. ¿Maykʼaqmantapachataq sinagogas rikhurirqa? Jesuspa tiemponpi sinagogas, ¿imayna ruwasqataq karqarí?

Sinagogasqa, judiospa kawsayninkupi allinpaq qhawasqa karqa Judiosqa, Jerusalén temploman, Diosta yupaychanankupaq watapi kimsa kutita rispapis, sinagogasninkupi sapa pʼunchay Diosta yupaychallaqtaq kanku, Palestinapi chayri wak lugarespi tiyakuspapis.

¿Maykʼaqmantapachataq Diosta yupaychanankupaq sinagogaspi tantakuyta qallarirqanku? Wakin runasqa, judíos Babiloniaman  apasqas kasqankumantapacha, nisunman 607 watamantapacha, 537 watakama, judíos sinagogaspi tantakuyta qallarisqankuta ninku, chay tiempopi Diospa templon, thuñisqa kachkasqanrayku. Wakin runastaq, judíos, Babiloniamanta Jerusalenman kutimpusqankumanta pisi tiempoman sinagogaspi tantakuyta qallarisqankuta ninku, sacerdote Esdras Diospa kamachiykunasninta sumaqta yachakunankupaq judiosman kamachisqanmantapacha (Esdras 7:10; 8:1-8; 10:3).

Hebreo simipi sinagoga rimayqa, “tantakuy” chayri “qutuchakuy”, niyta munan. Hebreopi Qillqasqasta griegoman tikrachichkaptinku, Septuaginta nisqapiqa, chaymanjina chay rimayta tikrachirqanku. Chaywanpis tiempo pasasqanmanjina, kay rimayqa Diosta yupaychana wasillamantaña parlanapaq uqharikurqa. Niraq ñawpaq kaq siglo qallarichkaptin, mayqin llaqtitasmanchus Jesús willamuq rirqa chaykunapi, sinagogas karqaña. Jatun llaqtaspiqa, Jerusalén llaqtapijina, achkha sinagogas karqa. ¿Imayna ruwasqastaq karqankurí?

Diosta yupaychana wasi Judiosqa, juk lomapipuni sinagogasta jatarichiq kanku, punkunku (1) Jerusalén ladota qhawachkaqta. Chaywanpis wakin kutiqa ajinata ruway mana atikusqanraykulla wakjinamanta ruwaq kanku.

Jatarichiyta tukuytawantaq, ukhupi wakin mueblesta churaq kanku. Ukhunpiqa juk arca, chayri juk caja kaqpuni (2), chaypitaq maytʼusqa qillqakunata waqaychaq kanku. Chantá chay arcatataq juk cuartoman sumaqta jallchʼaykuq kanku (3), Diosmanta yachakunankupaq tantakuptinkutaq, chay arcataqa sutʼiman churaq kanku. Tantakuy tukukusqantawantaq jallchʼaykapullaqtaq kanku.

Arcap qayllanpi, tantakuypi kaqkunap chimpankupitaq, tantakuyta kamachiqkunapaq, waqyarisqas umallirichiqkunapaq ima, wakin tiyanas karqa (4) (Mateo 23:5, 6). Chawpinpitaq juk plataformajina karqa, chaypitaq juk atril, umallirichiqpaq juk tiyana ima kallarqataq (5). Chay plataformap muyuyninpitaq tantakuyman jamuqkunapaq wakin tiyanas karqa (6).

Chantapis sinagogapi tantakuqkunallataq, sinagoga allinchasqallapuni kananpaq qullqinkumanta quspa yanapaq kanku, qhapaq chayri wakcha kaptinkupis. Chantá tantakuyninkupi, ¿imaynatá yachachiq kanku?

¿Imaynatá yachachiq kanku? Sinagogaspiqa Diosman takiq kanku, paymanta mañakuq kanku, chantá yachachiqkuna Diosmanta Qillqasqata ñawiriq, sutʼinchaq ima kanku. Qallarinapaq Shema nisqa rezota ñawiriq kanku, chaytaq “uyariychik” niyta munan. Kay rezop sutinqa, Deuteronomio 6:4 pʼitimanta urqhukun, chay pʼitipitaq Moisés israelitasman nirqa: “Israelitas, uyariychej [Schemáʽ] ari: Señor Tata Diosmin Diosninchejqa; pay kʼatalla Señorqa”, nispa.

Chaymantataq, yachachiqkunaqa, Moisespa qillqasqanmanta ñawiriq kanku nisunman Génesis, Éxodo, Números, Levítico, Deuteronomio ima librosmanta, ñawiriytawankamataq sutʼinchariq kanku (Hechos 15:21). Chantá Profetaspa qillqasqankumantapis ñawirillaqtaq kanku, ñawiriytawankamataq chaypi  kaqkuna kawsayninkupi ruwanankupaqjina sutʼinchariq kanku. Wakin kutiqa, wak yachachiqkunata waqyariq kanku yachachinankupaq. Chaytaq Lucas 4:16-21 pʼitikunapi rikukun. Chay pʼitikuna nisqanmanjinaqa, Jesusta waqyarirqanku, profeta Isaiaspa libromanta maytʼusqa qillqakunata ñawirinanpaq.

Chaypacha imachus pasasqanpi tʼukurina. Chay tiempopi Isaías libroqa, mana kunan tiempopijinachu tʼaqaspi, pʼitispi ima rakʼisqa kachkarqa. Chayrayku Jesusqa, imatachus ñawiriyta munasqanta tarinanpaq, lluqʼi makinwan maytʼuranan karqa, ñawirisqanmanjinataq paña makinwan watiqmanta maytʼupunallantaq karqa. Ususninkumanjina Jesusqa, ñawiriytawan chay maytʼusqa qillqakunata maytʼukapullarqataq.

Achkha kutispi yachachiqkunaqa, hebreopi qillqasqata ñawiriq kanku, ñawiriytawantaq arameo simiman tikrachiq kanku. Griego simipi tantakuqkunataq Septuaginta nisqamanta ñawiriq kanku.

Judiosqa, sinagogaman riqpuni kanku Judiosqa, sinagogata may allinpaq qhawaq kanku. Imaraykuchus sinagogaspi juciosta, tantakuykunata ima ruwaq kanku. Wakin lugarespi, juk sinagogap muyuyninpi, wak wasistapis sayachillaqtaq kanku. Wakin sinagogaspiqa, mikhunapaqpis, wak llaqtaman richkaqkunata alojanapaqpis, cuartos kallarqataq.

Achkha llaqtaspiqa, sinagogaspi juk yachaywasi kallaqtaq. Chaypitaq yachachiqqa juk tablillapi jatuchaq letraswan qillqaspa wawasta ñawiriyta yachachiq. Chayrayku tukuy judiosqa, wakcha kaspapis Diosmanta Qillqasqa imatachus nisqanta sumaqta yachaq kanku.

Chaywanpis sinagogasqa, Diosta yupaychanapaq astawan ruwasqa kachkarqa. Chayrayku ñawpa cristianospa tantakuyninku, sinagogaspi judiospa tantakuyninkuwan kikinchakusqanqa, mana tʼukunapaqchu karqa, imaraykuchus cristianospis, Diosta yupaychanankupaq tantakullaqtaq kanku, paymanta mañakunankupaq, payman takinankupaq, Palabranta ukhunchanankupaq ima. Chantá judiosjinallataq cristianospis, maypichus tantakuq kanku chay allinchasqallapuni kananpaq, kapuyninkumanta quq kanku. Tukuypis Diosmanta Qillqasqata ñawiriyta atiq kanku, tantakuykunatataq wakichisqa ancianos kamachiq kanku.

Kunan tiempopipis Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa, Cristojina, ñawpaq cristianosjina ima, tantakuykunaman rinallankupaqpuni mayta kallpachakunku. Tantakuyninkuqa, unay tiempo judiospa tantakuyninkuman tumpata rikchʼakun. Chaywanpis Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa, ñawpa cristianosjinallataq, Diosman astawan qayllaykunankupaq tantakunku (Santiago 4:8).

[16, 17 paginaspi dibujo/foto]

Kay dibujoqa, ñawpa siglopi Gamala llaqtapi juk sinagogata jatarichisqankumanjina ruwasqa kachkan

[18 paginapi dibujo/foto]

Sinagogaspiqa, 6 watayuqmanta 13 watayuqkama wawasta yachachiq kanku