1. ¿Jas jastaq kbʼanowik che kqanaʼ bʼis pa ri qanimaʼ, xuqujeʼ jas kʼax kuya wariʼ chqe?

¿LA KʼO jumul qanaʼom nimalaj bʼis pa qanimaʼ? * Weneʼ xqanaʼ wariʼ rumal che kʼo xbʼix chqe o rumal che kʼo xbʼan chqe. O weneʼ qanaʼom wariʼ rumal che qabʼanom jun jastaq che utz taj o xqabʼij tzij che jun chik. Weneʼ xqabʼan jun mak chuwach Jehová rumal laʼ kqachomaj che kkuy ta chi qamak. Xuqujeʼ, weneʼ kqachomaj che kqanaʼ wajun bʼis riʼ rumal che kʼo ta qakojonik, rumal che oj itzel taq winaq. Are kʼu ¿la qastzij wariʼ?

2. ¿Jas e kʼutbʼal kʼo pa ri Biblia che kukʼut chqawach che ri bʼis kqanaʼo are ta rumal che kʼo ta qakojonik?

² Chqilaʼ jujun kʼutbʼal che kʼo pa ri Biblia. Ana, che xux unan ri qʼaxal tzij Samuel, sibʼalaj kʼo ukojonik. Paneʼ nim ri ukojonik, sibʼalaj kbʼisonik rumal ri kʼax kbʼan che pa rachoch rumal jun winaq (1 Sam. 1:7). Ri apóstol Pablo sibʼalaj ko ri ukojonik, are kʼu ri «okem il chke konojel ri komon kojonelabʼ» kubʼano che ksach ukʼuʼx (2 Cor. 11:28). Ri qʼatal tzij David kʼo jun nimalaj ukojonik che sibʼalaj xqaj chuwach ri Jehová (Hech. 13:22). Paneʼ jeʼ wariʼ, are kʼu xmakun chuwach ri Dios rumal laʼ sibʼalaj xbʼisonik (Sal. 38:4). Ri oxibʼ pataninel riʼ xkubʼsax kikʼuʼx rumal ri Jehová. Chqilaʼ ri kojkunik kqetaʼmaj chrij ri kikʼutbʼal.

3. ¿Jasche kojbʼison rumal ri kʼax kkibʼan e nikʼaj chi winaq chqe?

³ Jun rumal che kojbʼisonik weneʼ are rumal che kbʼix tzij chqij o rumal che kbʼan kʼax chqe, más na we are jun qachiʼl o jun qafamiliar kbʼanow wariʼ. Weneʼ kojbʼisonik rumal che kojkichʼabʼej ta chik. Kʼo jujun taq mul ri kebʼanow ri kʼax chqe kkinaʼ taj ri kkibʼij, xuqujeʼ weneʼ kqanaʼo che «kesokon kumal ri kitzij» (Prov. 12:18). Are kʼu e kʼo jujun winaq che kkibʼij tzij rumal che kkaj che kkibʼan kʼax chqe. Jelaʼ xuriq jun qachalal ixoq. Kubʼij: «Kebʼ oxibʼ junabʼ kanoq, jun winaq che xinchomaj che are jun utzalaj wachiʼl xumol tzij chwij pa ri redes sociales. Qas xinaʼ qʼoxom pa wanimaʼ. Xinchʼobʼ taj jasche xubʼan wariʼ chwe xaq taneʼ junam che xuchʼik jun cuchillo chwij». We jun qachiʼl o jun qafamiliar ubʼanom kʼax chqe, kojkunik kqetaʼmaj chrij ri xukʼulmaj ri Ana.

4. ¿Jas nimaʼq taq kʼax xuchʼij ri Ana?

⁴ Ana xuchʼij nimaʼq taq kʼax pa ukʼaslemal. Pa kʼi taq junabʼ, xekʼojiʼ ta ral (1 Sam. 1:2). Ri israelitas kkichomaj che, we jun ixoq kkʼojiʼ ta ral are che tewchim ta rumal ri Dios. Rumal laʼ ri Ana sibʼalaj xunaʼ kʼax pa ranimaʼ (Gén. 30:1, 2). Jun chi kʼax, are che ri rachajil kʼo chi jun rixoqil ubʼiʼ Peniná, che e kʼo ral. Peniná xubʼan ukʼulel che ri Ana «kukʼiʼaq uxikin karetzʼbʼej uwach» (1 Sam. 1:6). Nabʼe, wariʼ sibʼalaj xubʼan kʼax che ri Ana. Sibʼalaj xbʼisonik che «koqʼik man kwaʼ taj». Wariʼ xubʼano che sibʼalaj «koqʼ rukʼ kʼayil» (1 Sam. 1:7, 10). ¿Jas xubʼan ri Ana che uriqik kubʼsal kʼuʼx?

5. ¿Jas tobʼanik xuya ri chʼawem che ri Ana?

⁵ Ana xujaq ri ranimaʼ chuwach ri Jehová. Are chiʼ ubʼanom chi ri uchʼawem, xubʼij che ri kojol tabʼal toqʼobʼ ubʼiʼ Elí ri tajin kukʼulmaj. Ri Elí xubʼij che: «Are bʼaʼ ri uDios ri Israel chyoʼw chawe ri xatzʼonoj che». ¿Jas xkʼulmatajik? Ri Ana «xbʼe kʼu che waʼim, mawi jumul xbʼison chik» (1 Sam. 1:17, 18). Ri chʼawem xuya jamaril che.

6. ¿Jas kukʼut chrij ri chʼawem ri ukʼutbʼal ri Ana xuqujeʼ ri e tzij kqariq pa Filipenses 4:6, 7?

⁶ Kojkunik kqariq jamaril we amaqʼel kqabʼan qachʼawem. Ana xukoj utiempo rech kchʼaw rukʼ ri uTat kʼo pa ri kaj  (1 Sam. 1:12). Oj xuqujeʼ kojkunik kqabʼan jun nim qachʼawem che kqabʼij ri kqabʼisoj, ri kuya xibʼin ibʼ chqe xuqujeʼ ri e jastaq qabʼanom che e utz taj. Rajawaxik taj che sibʼalaj utz kqabʼan che ri qachʼawem o che tzʼaqat ubʼanik. Weneʼ jujun taq mul rukʼ oqʼej kqabʼij che ri Jehová ri kqabʼisoj. Are kʼu ri Jehová nijun mul kkos che qatatabʼexik. Xaq xiw ta kqabʼij che ri e kʼax qariqom, rajawaxik knaʼtaj chqe ri e pixabʼ kʼo pa Filipenses 4:6, 7 (chasikʼij uwach). Chilaʼ ri Pablo xubʼij che are chiʼ kqabʼan qachʼawem rajawaxik kojmaltyoxin che ri Dios. Kʼo kʼi rumal rech kojmaltyoxinik, jun chke are ri kʼaslemal, ri e jastaq ubʼanom, ri sukʼalaj uloqʼoqʼenik xuqujeʼ ri utzalaj kubʼsal kʼuʼx uyaʼom chqe. ¿Jas más kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Ana?

7. ¿Jas amaqʼel xubʼan ri Ana xuqujeʼ ri rachajil?

⁷ Paneʼ sibʼalaj kʼo kʼax pa ri ukʼaslemal, ri Ana amaqʼel xbʼe rukʼ ri rachajil pa ri lugar jachiʼ xqʼijilax wi ri Jehová, pa Siló (1 Sam. 1:1-5). Chilaʼ, pa ri tabernáculo, ri kojol tabʼal toqʼobʼ Elí xuya uchuqʼabʼ are chi xubʼij che, che kreyej che Jehová kuya che ri xutaʼ pa chʼawem (1 Sam. 1:9, 17).

8. Chayaʼ ubʼixik ri tobʼanik kuya ri e riqbʼal ibʼ.

⁸ Kojkunik kqariq chi jumul jamaril we amaqʼel kojbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ. Pa ri chʼawem che kbʼanik are chi kumaj ri e riqbʼal ibʼ ktaʼ che ri Jehová che kkʼojiʼ ri ruxlabʼixel pa qawiʼ. Ri jamaril are jun chke ri uwachinik ri uxlabʼixel (Gál. 5:22). We kojbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ paneʼ kojbʼisonik, kqaya bʼe che ri Jehová xuqujeʼ chke ri e qachalal che kojkitoʼ che uyaʼik qachuqʼabʼ xuqujeʼ che unaʼik chi jumul jamaril. Ri chʼawem xuqujeʼ ri e riqbʼal ibʼ are e kebʼ jastaq che kukoj ri Jehová che ukubʼsaxik qakʼuʼx (Heb. 10:24, 25). Chqilaʼ jun chi kʼutbʼal che kqetaʼmaj chrij ri xukʼulmaj ri Ana.

9. ¿Jas xkʼextaj ta pa ukʼaslemal ri Ana, are kʼu jas xtoʼwik?

⁹ Ri qʼoxom che xuya ri bʼis che ri Ana chanim ta xsach uwach. Are chiʼ xtzalij lo che uqʼijilaxik ri Dios pa ri tabernáculo, xaq junam ja xekʼojiʼ wi rukʼ Peniná. Ri Biblia kubʼij taj che wajun ixoq riʼ xukʼex ri uchomanik. Rumal laʼ ri Ana xuya ta kan utatabʼexik ri kʼax taq tzij kubʼij ri ukʼulel che. Are kʼu xkunik xuriq chi jumul ri jamaril pa ranimaʼ. Chnaʼtaj chqe che are chiʼ uyaʼom chi ri kʼax pa uqʼabʼ ri Jehová xbʼison ta chi rumal. Xuya bʼe che xtoʼik xuqujeʼ xkubʼsax ukʼuʼx rumal ri Jehová. Chiʼ xqʼax ri tiempo Jehová xuya che ri xutaʼ pa ri uchʼawem, xekʼojiʼ ral (1 Sam. 1:19, 20; 2:21).

10. ¿Jas kukʼut chqawach ri xukʼulmaj ri Ana?

¹⁰ Kojkunik kqariq chi jumul jamaril paneʼ ri kʼax ksach ta uwach. E kʼo nikʼaj kʼax weneʼ ksach ta uwach paneʼ sibʼalaj kqabʼan qachʼawem xuqujeʼ amaqʼel kojbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ. Are kʼu ri xukʼulmaj ri Ana kukʼut chqawach che kʼo ta jastaq kqʼaten ri Jehová rech kukubʼsaj qakʼuʼx. Ri areʼ kojusach ta pa ri ujolom, kopan na ri tiempo che kutewchij ri qasukʼilal (Heb. 11:6).

11. ¿Jas jastaq xubʼisoj ri Pablo?

¹¹ Kʼo kʼi rumal che ri Pablo xbʼisonik. Jun kʼutbʼal, rumal che keʼuloqʼoqʼej ri e rachalal pa ri ukojonik, ri kʼax che kkiriqo kuya bʼis che (2 Cor. 2:4; 11:28). Pa ri chak re utzijoxik ri utzij ri Dios, xuriq ukʼulel che xkichʼayo xuqujeʼ xkitzʼapij pa  cárcel. Jun chi kʼax che xuya bʼis che are xunaʼ ri «kʼolem pa ri mebʼayil» (Filip. 4:12). Xuqujeʼ oxmul xyojyobʼ kan ri barco pa ri mar, qastzij riʼ che kuxibʼij ribʼ are chiʼ kpaqiʼ chi pa jun barco (2 Cor. 11:23-27). ¿Jas xtoʼw chuwach ri jastaq riʼ?

12. ¿Jas xtoʼw ri Pablo rech kbʼison ta chi más?

¹² Pablo kkun taj kuya kan uchomaxik ri kʼax keriqitaj wi ri e rachalal, are kʼu xuchʼobʼo che kkun taj utukel kusukʼumaj ri kʼax. Xutaʼ tobʼanik chke e nikʼaj chi rachalal pa ri ukojonik che kkitoʼ che uchajixik ri congregación. Jun kʼutbʼal, xuya eqelen chke achijabʼ che kukubʼsaj ukʼuʼx chkij junam rukʼ Timoteo xuqujeʼ Tito. Qastzij riʼ che ri kitobʼanik ri e qachalal riʼ xtobʼanik rech Pablo kubʼisoj ta chi más ri congregación (Filip. 2:19, 20; Tito 1:1, 4, 5).

13. ¿Jas kkibʼan ri kʼamal bʼe che ubʼanik ke ri xubʼan ri Pablo?

¹³ Chqataʼ tobʼanik. Kimik, e kʼi kʼamal bʼe kkibʼan ke junam rukʼ ri xubʼan ri Pablo. Rumal ri kiloqʼoqʼebʼal chke ri e qachalal kebʼisonik are chiʼ kkiriq kʼax. Are kʼu jun kʼamal bʼe kkun taj utukel keʼutoʼ konojel ri e qachalal. Kkichʼobʼo che kajwataj ri kitobʼanik e nikʼaj chik, rumal laʼ kkichʼobʼo che rajawaxik ketijox chi nikʼaj qachalal che qas ta nim kijunabʼ rech ketobʼan che uchajixik ri congregación (2 Tim. 2:2).

14. ¿Jas xubʼisoj ta ri Pablo xuqujeʼ jas kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal?

¹⁴ Chqachʼobʼoʼ che kajwataj kubʼsal kʼuʼx chqe. Rumal che Pablo kmachʼachʼik, xukʼam ri kubʼsal kʼuʼx che xkiya ri e rachiʼl che. Wariʼ kukʼutu che kubʼisoj taj che kbʼix tuqar achi che rumal che kkubʼsax ukʼuʼx kumal ri e rachiʼl. Pa ri carta che xutzʼibʼaj che Filemón, xubʼij che: kinkikot rumal ri «loqʼoqʼebʼal akʼuʼx» (Filem. 7). Xuqujeʼ xubʼij che e kʼi rachiʼl xkikubʼsaj ukʼuʼx are chiʼ xqʼax pa taq kʼax (Col. 4:7-11). We rukʼ machʼachʼem kqachʼobʼo che kajwataj qachuqʼabʼ, ri e qachalal rukʼ utz kanimaʼ kojkitoʼ.

15. ¿Jas xtoʼw ri Pablo chuwach ri e kʼax?

¹⁵ Chqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri uTzij ri Dios. Pablo retaʼm che ri pixabʼ kʼo pa ri Biblia kuya kubʼsal kʼuʼx che (Rom. 15:4). Xuqujeʼ retaʼm che kuriq unojibʼal chupam rech kuchʼij ri e kʼax che kuqʼaxej (2 Tim. 3:15, 16). Ri ukabʼ mul che xtzʼapix pa Roma, xuchʼobʼo che naj ta chik kʼaslik.  ¿Jas xubʼan chuwach wajun kʼax riʼ? Xubʼij che ri Timoteo che aninaq kopan che rilik xuqujeʼ che kukʼam bʼi «ri wuj» (2 Tim. 4:6, 7, 9, 13). ¿Jasche? Rumal che pa ri e wuj riʼ weneʼ kʼo ri Escrituras Hebreas chupam, rech kkunik kukoj che utijoxik ribʼ. Utz che kqabʼan qe junam rukʼ Pablo che amaqʼel kqatijoj qibʼ che ri Biblia, rumal che are ri kukoj ri Jehová che ukubʼsaxik qakʼuʼx apastaneʼ ri kʼax kqariqo.

16. ¿Jas kʼax xuriq David are chiʼ xmakun chuwach ri Dios?

¹⁶ Ri David qas tajin kbʼan kʼax che rumal ri retaʼmabʼal ukʼuʼx. Rumal che xmakun rukʼ ri Bat-Seba, xutzukuj jas xubʼan che ukamisaxik ri rachajil ri Bat-Seba xuqujeʼ kʼi tiempo xukʼuʼ ri umak (2 Sam. 12:9). Nabʼe, xuta taj ri xubʼij ri retaʼmabʼal ukʼuʼx che, rumal laʼ xuriq kʼax pa ranimaʼ, pa ri uchomanik xuqujeʼ pa ri ukojonik (Sal. 32:3, 4). ¿Jas xubʼano rech kunaʼ ta chi ri qʼoxom che xuriq rumal ri umak? Xuqujeʼ ¿jas kojtowik we oj kqabʼan jun mak chuwach ri Dios?

17. ¿Jas kukʼut ri e tzij che kʼo pa Salmo 51:1-4 are chiʼ David xutaʼ kuybʼal umak che ri Dios?

¹⁷ Chqataʼ che Jehová che kukuy ri qamak. David qas xubʼan uchʼawem che Jehová, rukʼ ronojel ranimaʼ xubʼij ri umak (chasikʼij uwach Salmo 51:1-4). Are chiʼ xubʼij ri umak xunaʼ jororibʼal pa ri ranimaʼ (Sal. 32:1, 2, 4, 5). We oj qabʼanom jun nimalaj mak chuwach ri Dios, kqakoj ta qachuqʼabʼ che ukʼuʼik. Chojchʼaw rukʼ Jehová xuqujeʼ chqabʼij che ri xqabʼano. Rukʼ wariʼ kojkunik kqanaʼ che kesax jun eqaʼn chqij rumal ri kʼax che kuya ri retaʼmabʼal qakʼuʼx. Are kʼu, we kqaj kkʼojiʼ chi jumul ri qachilanik rukʼ Jehová, rajawaxik che kqabʼan chi nikʼaj jastaq.

18. ¿Jas xubʼan David are chiʼ xpixbʼex rumal ri Jehová?

¹⁸ Chqakʼamaʼ ri pixbʼenik. Are chiʼ Jehová xutaq bʼi ri uprofeta Natán rech kuqʼalajisaj ri mak che xubʼan ri David, David xuqʼabʼaj ta chrij jun chik xuqujeʼ xubʼan taj che kutatabʼej taj ri xbʼix che. Xuchʼobʼo che xaq xiw ta xukamisaj ri rachajil ri Bat-Seba, xaneʼ xmakun chuwach ri Dios. Xukʼam ri pixbʼenik che xuya ri Jehová che xuqujeʼ xkuy ri umak  (2 Sam. 12:10-14). We oj qabʼanom jun nimalaj makaj, rajawaxik che kqabʼij chke ri ukojom ri Dios che ukʼamik qabʼe (Sant. 5:14, 15). Xuqujeʼ kqaqʼabʼaj ta ri qamak chrij jun chik. Are chiʼ aninaq kqakʼam ri pixbʼenik xuqujeʼ kqasukʼumaj ri qakʼaslemal, kojkunik kqanaʼ chi jumul ri jamaril xuqujeʼ ri kikotemal.

19. ¿Jas rajawaxik kqabʼano?

¹⁹ Chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqabʼan ta chi jumul ri mak. Ri qʼatal tzij David retaʼm che kajwataj ri utobʼanik ri Jehová che rech kubʼan ta chi jumul ri makaj (Sal. 51:7, 10, 12). Are chiʼ Jehová xukuy ri umak, xubʼij pa ranimaʼ che kuxutuj ri itzel taq chomanik. Rumal che xubʼan wariʼ, xkunik xuriq chi jumul ri jamaril pa ranimaʼ.

20. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri kuybʼal mak kuya ri Jehová?

²⁰ Are chiʼ kqataʼ sachbʼal mak che ri Jehová, kqakʼam ri upixabʼ xuqujeʼ kqakoj qachuqʼabʼ rech kqabʼan ta chi jumul ri mak kqakʼutu che qas kqamaltyoxij ri kuybʼal mak kuya chqe. Are chiʼ kqabʼan wariʼ, kojkunik kqariq chi jumul ri jamaril pa qanimaʼ. Are waʼ ri xuriq ri James, jun qachalal che xubʼan jun nimalaj makaj. Kubʼij: «Are chiʼ xinbʼij chke ri e kʼamal bʼe ri mak che xinbʼano, xinnaʼ che xesax jun eqaʼn chwij. Qas xinnaʼ jamaril pa wanimaʼ». Qas kqanaʼ jororibʼal are chiʼ kqetaʼmaj che «ri Ajawaxel naqaj kʼo wi che kitoʼtajisaxik ri ubʼanom chʼaqataʼq ri kanimaʼ» (Sal. 34:18).

21. ¿Jas kqabʼano rech kqaya bʼe che Jehová kukubʼsaj qakʼuʼx?

²¹ Are chiʼ kkʼis ri kʼisbʼal taq qʼij, weneʼ kʼo más jastaq kqabʼisoj. Are chiʼ kojbʼison rumal ri kʼax, chqataʼ ri utobʼanik ri Jehová. Chqanikʼoj ri Biblia xuqujeʼ chojchoman chrij. Chqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Ana, Pablo xuqujeʼ David. Chqataʼ che ri Jehová che kojutoʼ che rilik jas ri kyaʼow ri bʼis chqe (Sal. 139:23). Chqayaʼ bʼe rech Jehová kojutoʼ che ukʼamik ri qeqaʼn ri kojkun ta che ukʼamik. We kqabʼan wariʼ, kqanaʼ riʼ ri xunaʼ ri salmista che xubʼixoj che ri Jehová: «Are taq kʼi taq chomanik kkiya kibʼ pa nujolom, ri lal kkubʼsaj la nukʼuʼx xuqujeʼ kyaʼ la nukikotemal» (Sal. 94:19).