1. ¿Jas jujun preguntas rajawaxik kubʼan jun qachalal ixoq are chiʼ kuchomaj jachin rukʼ kkʼuliʼ wi?

QONOJEL ri cristianos oj kʼo pa uqʼabʼ ri utaqanik ri Jesucristo, che are jun tzʼaqatalaj kʼamal bʼe. Are kʼu, chiʼ jun ixoq cristiana kkʼuliʼk kkanaj pa uqʼabʼ ri utaqanik jun achi che ajmak, y kʼi taq mul kʼax ubʼanik wariʼ. Rumal laʼ, are chiʼ jun qachalal ixoq tajin kuchomaj we kkʼuliʼk o kkʼuliʼ ta rukʼ jun qachalal, utz kubʼan ri preguntas riʼ: «¿Jasche kinbʼij che wajun qachalal riʼ kux jun utz kʼamal bʼe pa ri familia? ¿La más nim kril upatanexik ri Jehová? We jeʼ taj, ¿jasche kinbʼij che kux jun utz kʼamal bʼe pa ri familia che krilij ri qakojonik are chiʼ oj kʼulan chik?». Xuqujeʼ utz kubʼan ri preguntas riʼ: «¿Jas bʼantajik rajawaxik kinkʼut in pa ri kʼulanem? ¿La kʼo nupaciencia xuqujeʼ la kinsipanik? ¿Jas ubʼanik ri wachilanik rukʼ ri Jehová?» (Ecl. 4:9, 12). Ri kikotemal kuriq jun ixoq pa ri ukʼulanem kʼo ubʼanik rukʼ ri kuchaʼ ubʼanik are chiʼ majaʼ kkʼuliʼk.

2. ¿Jas kqil na pa wajun kʼutunem riʼ?

² E millones qachalal ixoqibʼ kkiya jun utzalaj kʼutbʼal rumal che keniman chke ri kachajil. Are jun tewchibʼal upatanexik ri Jehová kukʼ ri e qachalal riʼ, y nim keqil wi rumal ri kisukʼilal. Pa wajun kʼutunem riʼ, kqil na ri respuestas re ri oxibʼ preguntas riʼ: ¿Jas jujun taq kʼax weneʼ kkiriq ri ixoqilaxelabʼ?, ¿jasche ri ixoqilaxelabʼ kkinimaj ri taqanik kʼo pa uqʼabʼ ri kachajil? y ¿jas kketaʼmaj ri ixoqilaxelabʼ y ri achajilaxelabʼ cristianos chrij ri ukʼutbʼal ri Jesús, ri Abigaíl y ri María —ri unan ri Jesús— chrij ri unimaxik ri taqanik?

3. ¿Jasche kʼo ta jun kʼulaj che mat kʼo kʼax chkixoʼl?

³ Ri kʼulanem are jun utzalaj sipanik uyaʼom ri Dios, are kʼu ri oj winaq oj ajmakibʼ (1 Juan 1:8). Rumal laʼ, ri uTzij ri Dios kubʼij che ri kekʼulik «kkiriq na kʼax pa ri kikʼaslemal» (1 Cor. 7:28). Wariʼ are jujun chke ri e kʼax che weneʼ kuriq ri ixoq kʼulanik.

4. ¿Jas weneʼ rumal che jun ixoq kunaʼo che kʼo ta upatan are chiʼ kunimaj ri rachajil?

⁴ Weneʼ rumal ri xbʼan che ukʼiyisaxik, jun ixoq kunaʼo che kʼo ta upatan are chiʼ kunimaj ri rachajil. Marisol, che kel Estados Unidos, kubʼij: «Pa ri lugar che xinkʼiy wi, amaqʼel kbʼixik che pa ronojel rajawaxik che ri ixoqibʼ e junam kukʼ ri achijabʼ. Are kʼu in wetaʼm che Jehová uyaʼom ri taqanik pa uqʼabʼ ri achajil y ri ixoq rajawaxik kunimaj, are kʼu ri ixoq rajawaxik nim kilik. Paneʼ jewaʼ riʼ, jujun taq mul kʼax kbʼan che unimaxik wajun taqanik».

5. ¿Jas kkichomaj jujun achijabʼ chkij ri ixoqibʼ?

⁵ Jun chi rumal, weneʼ jun ixoq kʼulan rukʼ jun achi che kuchomaj che ri ixoqibʼ nim ta kibʼanik. Ivón, jun qachalal ixoq che kel Sudamérica, kubʼij: «Pa ri lugar che kinel wi, nabʼe kewaʼ ri achijabʼ chkiwach ri ixoqibʼ. Are chiʼ kʼa alaj taq alitomabʼ na, kbʼix chke che rajawaxik e areʼ kebʼanow ri wa y kkichʼajchʼobʼej ri upa ja, are kʼu ri alabʼom rajawaxik kepatanix kumal ri kinan y ri e kanabʼ, y kbʼixik che ‹nim kibʼanik pa ri ja›». Yingling, jun qachalal ixoq che kel pa Asia, kubʼij: «Pa ri nuchʼabʼal, kʼo jun tzij kubʼij che ri ixoqibʼ rajawaxik taj che kʼo kekun che ubʼanik o kʼo ketaʼmabʼal. Ri uchak ri ixoq are ubʼanik ronojel ri jastaq pa ri ja, y yaʼtal ta che, che kubʼij ri kuchomaj che ri rachajil». Ri achajil che kubʼan ri e jastaq riʼ, tajin ta kubʼan ri kubʼij ri Biblia, tajin kubʼan kʼax che ri rixoqil, tajin ta kresaj uwach ri Jesús y kqaj ta chuwach ri Jehová (Efes. 5:28, 29; 1 Ped. 3:7).

6. ¿Jas rajawaxik kkibʼan ri ixoqilaxelabʼ rech kkinimarisaj ri kachilanik rukʼ ri Jehová?

⁶ Junam rukʼ ri xqetaʼmaj kan pa ri jun kʼutunem, Jehová kraj che ri achajilaxelabʼ cristianos kkilij ri kkinaʼ ri e kʼo pa ri kifamilia, kkiya ri kiwa, ri katzʼyaq y ri kajwataj chke pa ri kikojonik (1 Tim. 5:8). Are kʼu, ri e qachalal ixoqibʼ che e kʼulanik paneʼ kʼo kʼi kkibʼano rajawaxik kkitas kitiempo che usikʼixik ri Biblia, kechoman chrij y kkibʼan kichʼawem che ri Jehová rukʼ ronojel kanimaʼ. Wariʼ weneʼ kʼax ubʼanik, rumal che ri ixoqilaxelabʼ sibʼalaj latzʼ kiwach. Weneʼ kkichomaj che kʼo ta kitiempo y kichuqʼabʼ che ubʼanik ri e jastaq riʼ, are kʼu rajawaxik kkiya ri kitiempo che ubʼanik. ¿Jasche? Rumal che ri Jehová kraj che pa kijujunal ri upatanelabʼ kkʼojiʼ jun utzalaj kachilanik rukʼ (Hech. 17:27). 

7. ¿Jas ktoʼw ri ixoq rech kunimaj ri rachajil?

⁷ Qastzij, weneʼ ri ixoq rajawaxik kukoj uchuqʼabʼ rech nim kril wi y kunimaj ri rachajil, che ajmak. Are kʼu kuriq ta kʼax che ubʼanik wariʼ we kuchʼobʼo jasche ri Jehová uyaʼom ri taqanik che rajawaxik kunimaj ri rachajil.

8. Junam che kubʼij Efesios 5:22-24, ¿jasche ri ixoq cristiana kunimaj ri utaqanik ri rachajil?

⁸ Ri ixoq cristiana kunimaj ri utaqanik ri rachajil rumal che are laʼ ri kraj ri Jehová (chasikʼij uwach Efesios 5:22-24). Kukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri uTat kʼo pa ri kaj,  retaʼm che ronojel ri kubʼan ri Jehová are rumal ri uloqʼoqʼenik y kraj che kuriq utzilal (Deut. 6:24; 1 Juan 5:3).

9. ¿Jas utzilal kriqitajik are chiʼ ri ixoq kunimaj ri utaqanik ri rachajil?

⁹ Ri winaq che ketaʼm ta uwach ri Jehová kkibʼij chke ri ixoqibʼ che kkibʼan ta ri kubʼij ri Jehová y che we keniman chke ri kachajil nim ta keʼilik. Ri qastzij, ri winaq che kkichomaj y kkibʼij wariʼ ketaʼm ta uwach ri loqʼalaj qaDios. Jehová kubʼij ta riʼ chke ri e loqʼalaj taq umiʼal che kkibʼan jastaq che kubʼano che nim ta keʼil wi. Ri ixoq che kukoj uchuqʼabʼ che ubʼanik ri kraj ri Jehová kubʼano che kʼo jamaril pa ri rachoch (Sal. 119:165). Jeriʼ konojel —ri rachajil, ri e ral y areʼ— kkiriq utzilal.  

10. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼij Carol?

¹⁰ Ri ixoq che kunimaj ri utaqanik ri rachajil, kukʼutu che kuloqʼoqʼej y nim kril wi ri Jehová, ri yaʼowinaq ri taqanik pa ri familia. Carol, che kel Sudamérica, kubʼij: «Wetaʼm che ri wachajil kʼo jastaq utz taj kubʼano. Y wetaʼm che ri kinbʼan che rilik ri kubʼano, kukʼut ri unimal ri wachilanik rukʼ ri Jehová. Kinkoj nuchuqʼabʼ rech nim kwil wi ri wachajil rumal che kwaj kinbʼan ri utz kril ri Jehová».

11. a) ¿Jas ktoʼw Aneese rech amaqʼel kkuyunik? b) ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal?

¹¹ ¿Jas kkʼulmatajik we ri achi nim ta kril ri kubʼisoj y ri kunaʼ ri rixoqil? Weneʼ nim ta kilik y knimax ta rumal ri rixoqil. Are kʼu chqilaʼ ri kubʼan jun qachalal che kʼulanik Aneese ubʼiʼ, are chiʼ kkʼulmataj wariʼ. Areʼ kubʼij: «Kinkoj nuchuqʼabʼ rech kpe ta woyowal y ksach ta chwe che qonojel kqabʼan jastaq che utz taj. Kinkoj nuchuqʼabʼ rech amaqʼel kinkuyunik, junam che kubʼan ri Jehová. Are chiʼ jeʼ kinbʼano kinnaʼ jamaril» (Sal. 86:5). Qastzij riʼ che ri ixoq che retaʼm kkuyunik kʼax ta kubʼan che unimaxik ri utaqanik ri rachajil.

12. ¿Jas kʼutbʼal kqariq pa ri Biblia?

¹² E jujun kkibʼij che we jun winaq kubʼan ri kbʼix che xa nim ta ubʼanik. Are kʼu qastzij taj ri kkibʼij. Pa ri Biblia, kqariq kʼi kʼutbʼal kech winaq che xkiya kibʼ pa taqik, are kʼu wariʼ xubʼan taj che mat nim kibʼanik.  Chqilaʼ ri kqetaʼmaj chrij ri Jesús, ri Abigaíl y ri María.

13. Chayaʼ ubʼixik, ¿jasche ri Jesús nim kril ri utaqanik ri Jehová?

¹³ Jesús nim kril wi ri utaqanik ri Jehová. ¿La xa rumal che xa kʼo ta retaʼmabʼal o kʼo ta kkun che ubʼanik? Jeʼ taj, rumal che xaq xiw jun winaq che kʼo retaʼmabʼal kkunik keʼutijoj ri e winaq rukʼ jastaq che kʼax ta uchʼobʼik junam rukʼ ri xubʼan ri Jesús (Juan 7:45, 46). Jehová nim kril wi ri kkun ri Jesús che ubʼanik rumal laʼ xuya bʼe che rech xchakun rukʼ are chiʼ xubʼan ri kajulew (Prov. 8:30; Heb. 1:2-4). Y are chiʼ xkʼastajisax ri Jesús, xyaʼ «ronojel taqanik pa ri kaj, ronojel taqanik cho ri uwach Ulew» pa uqʼabʼ rumal ri Jehová (Mat. 28:18). Paneʼ ri Jesús sibʼalaj utz kubʼan che ubʼanik ri jastaq, kuyaʼo che kkʼam ubʼe rumal ri Jehová, rumal che kuloqʼoqʼej (Juan 14:31).

14. a) ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri achajilaxelabʼ chrij ri ukʼutbʼal ri Jehová? b) ¿Jas kekunik kketaʼmaj chrij ri kubʼij Proverbios 31?

¹⁴ ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri achajilaxelabʼ? Jehová xuya ta ri taqanik pa uqʼabʼ ri achi xa rumal che kuchomaj che ri ixoqibʼ nim ta kibʼanik chkiwach ri achijabʼ. Ukʼutum wariʼ are chiʼ keʼuchaʼ ixoqibʼ xuqujeʼ achijabʼ rech kkiqʼat tzij rukʼ ri Jesús (Gál. 3:26-29). Are chiʼ ri Jehová xuya ri taqanik pa uqʼabʼ ri uKʼojol xukʼutu che kukubʼsaj ukʼuʼx chrij, junam rukʼ, ri achi che kʼo unojibʼal kuya jujun taqanik pa uqʼabʼ ri rixoqil. Ri uTzij ri Dios kukʼutu che ri utzalaj ixoq retaʼm krilij ri rachoch, kuloqʼo y kukʼayij ulew y kʼo ukʼay (chasikʼij uwach Proverbios 31:15, 16, 18). Esclava taj, che mat kuya kubʼij ri kuchomaj. Xaneʼ, ri rachajil kukubʼsaj ukʼuʼx chrij y nim kril ri kuchomaj (chasikʼij uwach Proverbios 31:11, 26, 27). Are chiʼ jun achi nim kril ri rixoqil, ri ixoq utz krilo kunimaj ri utaqanik.

15. ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri ixoqilaxelabʼ chrij ri ukʼutbʼal ri Jesús?

¹⁵ ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri ixoqilaxelabʼ? Paneʼ ri Jesús kunaq che ubʼanik nimaʼq taq jastaq, kuchomaj taj che kʼo ta upatan rumal che kunimaj ri utaqanik ri Jehová (1 Cor. 15:28; Filip. 2:5, 6). Xaq junam rukʼ, ri utzalaj ixoq che kresaj uwach ri ukʼutbʼal ri Jesús, kunaʼ taj che kʼo ta upatan rumal che kunimaj ri rachajil. Kuya ri utobʼanik che ri rachajil rumal che kuloqʼoqʼej, are kʼu ri más ni ubʼanik are rumal che kuloqʼoqʼej y nim kril wi ri Jehová.

16. Junam rukʼ ri kubʼij 1 Samuel 25:3, 23-28, ¿jas kʼax xuriq Abigaíl? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

¹⁶ Ri Abigaíl kʼulan rukʼ ri Nabal, jun achi che xaq xiw kchoman chbʼil ribʼ, kubʼan nim che ribʼ y kmaltyoxin taj. Paneʼ jeriʼ, xutzukuj ta xubʼano rech kujach kan ri rachajil. Xkun ta riʼ mat kʼo xubʼij y kuya bʼe che ri David y ri e rachiʼl kkikamisaj ri rachajil. Are kʼu, ri Abigaíl xutzukuj xubʼano rech kuriq ta kʼax ri Nabal y ri e kʼo pa ri rachoch. ¡Sibʼalaj xajwataj ukowil ukʼuʼx riʼ ri Abigaíl rech xetakʼal chkiwach 400 ajchʼojabʼ rech xtzijon rukʼ ri David rukʼ utz taq tzij! Xuqujeʼ xraj che chrij areʼ kqaj wi ri makaj rumal ri xubʼan ri rachajil (chasikʼij uwach 1 Samuel 25:3, 23-28). David aninaq xrilo che are ri Jehová xkojow wajun ixoq che kʼo ukowil ukʼuʼx rech kpixbʼex rumal y rech kubʼan ta jun mak.

17. ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri achajilaxelabʼ chrij ri ukʼutbʼal ri David y ri Abigaíl?

¹⁷ ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri achajilaxelabʼ? Abigaíl are jun ixoq che qas kuchomaj ri kubʼano. Rumal laʼ David xukʼutu che kʼo unojibʼal are chiʼ xukʼam ri pixabʼ che xyaʼ che rumal. Y, wariʼ xubʼano che  xeʼukamisaj ta winaq che kʼo ta kimak. Xaq junam rukʼ, ri achi che kʼo unojibʼal kuta riʼ ri kubʼij ri rixoqil che are chiʼ kuchaʼ ubʼanik jun jastaq nim ubʼanik. Weneʼ ri kubʼij ri rixoqil kutoʼ rech kuchaʼ ta ubʼanik jun jastaq che utz taj.

18. ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri ixoqilaxelabʼ chrij ri ukʼutbʼal ri Abigaíl?

¹⁸ ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri ixoqilaxelabʼ? Ri ixoq che kuloqʼoqʼej y nim kril ri Jehová kuya nim utzilal pa ri ufamilia, paneʼ ri rachajil tajin ta kupatanij ri Jehová o kubʼan ta ri kukʼut ri Biblia. Ri ixoq xaq ta kutzukuj ri kubʼano rech kujach kan ri rachajil. Xaneʼ, nim krilo y kunimaj, y rukʼ wariʼ kubʼano che ri rachajil kraj kretaʼmaj uwach ri Jehová (1 Ped. 3:1, 2). Y Paneʼ ri rachajil nim ta kril ri kubʼano, areʼ retaʼm che nim kil ri usukʼilal rumal ri Jehová.

19. ¿Pa jas jastaq utz che ri ixoq kunimaj ta ri rachajil?

¹⁹ Are kʼu, ri ixoq cristiana kubʼan ta ri kubʼij ri rachajil we kraj che kubʼan jastaq che are ta ri kukʼut ri Biblia. Jun kʼutbʼal, chqachomajampeʼ che ri rachajil jun qachalal kubʼij che, che kubʼan molom tzij, kelaqʼanik o kubʼan chi jun jastaq che utz ta kril ri Jehová. Ri qachalal ixoqibʼ che e kʼulanik, rajawaxik keʼux sukʼ che ri Jehová chuwach apachike jastaq, junam rukʼ ri kkibʼan konojel ri cristianos. Rumal laʼ, we kbʼix che jun qachalal che kunimaj ta ri utaqanik ri Jehová, rajawaxik kubʼan taj y rukʼ utz taq tzij y rukʼ kowil kʼuxaj kubʼij jasche kubʼan taj (Hech. 5:29).

20. ¿Jasche qetaʼm che xkʼojiʼ jun nimalaj rachilanik ri María rukʼ ri Jehová?

²⁰ María xkʼojiʼ jun nimalaj rachilanik rukʼ ri Jehová. Qʼalaj che qas kuchʼobʼ ri kubʼij ri uTzij ri Dios, rumal che are chiʼ xtzijon rukʼ Elisabet, ri unan ri Juan el Bautista, María más che 20 mul xukoj ri Escrituras Hebreas (Luc. 1:46-55). Y chojchoman chrij wariʼ: paneʼ María uyaʼom chi utzij che kʼulanem rukʼ José, ri ángel re ri Jehová nabʼe ta xukʼut ribʼ chuwach ri José. Nabʼe xchʼaw rukʼ María y xubʼij che, che are kux unan ri uKʼojol ri Dios (Luc. 1:26-33). Ri Jehová qas kuchʼobʼ uwach ri María y qas retaʼm che utz  uloqʼoqʼexik y uchajixik ri uKʼojol kubʼano. Y qastzij riʼ, che María amaqʼel xkʼojiʼ jun utz rachilanik rukʼ ri Jehová xuqujeʼ are chiʼ kaminaq chi ri Jesús y bʼenaq chi pa ri kaj (Hech. 1:14).

21. ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri achajilaxelabʼ chrij ri kubʼij ri Biblia chrij ri María?

²¹ ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri achajilaxelabʼ? Ri achi che kʼo unoʼj kkikotik o utz krilo che ri rixoqil kʼo retaʼmabʼal chrij ri Biblia. Kuxibʼij ta ribʼ chuwach y kuchomaj taj che ri rixoqil xa kraj ktaqan pa uwiʼ. Kuchʼobʼo che we ri rixoqil qas kuchʼobʼ ri kubʼij ri Biblia y ri pixabʼ kʼo chupam kuya nim tobʼanik pa ri familia. Y paneʼ ri ixoq kʼo más retaʼmabʼal chrij ri Biblia chuwach ri rachajil, ri achi are ri kkʼamow bʼe che ubʼanik ri qʼijilanik pa ri familia y nikʼaj chi jastaq re ri kikojonik (Efes. 6:4).

22. ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri ixoqilaxelabʼ chrij ri María?

²² ¿Jas kekunik kketaʼmaj ri ixoqilaxelabʼ? Ri ixoq rajawaxik kunimaj ri utaqanik ri rachajil, are kʼu kʼo ta chi jun winaq kkowirisan ri ukojonik, xaq xiw ri areʼ (Gál. 6:5). Rumal laʼ rajawaxik kutas ri utiempo rech kubʼan ri retaʼmanik chrij ri Biblia pa utukel y kchoman chrij ri kretaʼmaj. Wariʼ kuya tobʼanik che rech kuya ta kan uloqʼoqʼexik y nim kril wi ri Jehová, y rech rukʼ kikotemal kunimaj ri utaqanik ri rachajil.

23. ¿Jas utzilal kkiriq ri ixoqilaxelabʼ, ri kifamilias y ri congregación are chiʼ kkinimaj ri taqanik uyaʼom ri Jehová pa ri familia?

²³ Ri ixoqilaxelabʼ che nim kkil wi ri utaqanik ri kachajil are más kekikot chkiwach ri ixoqibʼ che keniman ta che ri taqanik uyaʼom ri Jehová pa ri familia. Xuqujeʼ kkiya jun utz kʼutbʼal chkiwach ri achijabʼ ixoqibʼ che kʼa e majaʼ na, y ketobʼanik rech kʼo utzilal y jamaril pa ri familia y pa ri congregación (Tito 2:3-5). Kimik más e kʼi na ri ixoqibʼ e kʼo pa ri utinamit ri Jehová (Sal. 68:11). Qonojel, achijabʼ o ixoqibʼ, kʼo kojkunik kqabʼan pa ri congregación. Pa ri jun chi kʼutunem kqil na ri kqabʼan che ubʼanik.