Kipreguntas ri sikʼinelabʼ

¿La kkikoj ri testigos rech Jehová ri fracciones rech ri kikʼ?

Wariʼ esam pa ri wuj La Atalaya 15 re junio 2000.

Ri oj testigos rech Jehová kqakoj ta kikʼ. Y kqakojo che ri utaqanik ri Dios chrij ri kikʼ kʼo ta ubʼanik rukʼ ri kkichomaj ri winaq rumal che kkʼextajik. Are kʼu kʼo jujun preguntas che kkibʼan ri winaq, rumal che kimik ri kikʼ kuya kesax ri kajibʼ uwach xuqujeʼ ri fracciones che esam che ri kajibʼ uwach ri kikʼ. Are chiʼ kchaʼik we kkojik o kkoj taj, ri cristiano rajawaxik kchoman chrij ri utzilal che kuya che y ri kʼax che kuriqo. Xuqujeʼ rajawaxik kchoman chrij ri kubʼij ri Biblia y jas kubʼan wariʼ che ri rachilanik rukʼ ri Dios.

Ri taq preguntas riʼ kʼax ta uchʼobʼik. Rech kqachʼobʼo chqilaʼ jujun taq bʼantajik re ojer che kubʼij ri Biblia, xuqujeʼ kqil na jujun taq bʼantajik che kkibʼan ri kunanelabʼ.

Ojer ri Jehová xubʼij che ri Noé, che rajawaxik nim kril wi ri kikʼ (Génesis 9:3, 4). Ri taqanik che xuya ri Dios chke ri israelitas kukʼutu che ri kikʼ are tastalik: «In kinkʼulelaj na ronojel aj Israel o ri man iwinaqil taj ri jeqel chixoʼl ri kutij, apachike ta neʼ kikʼ». Ri israelita che kunimaj ta ri taqanik che xuya ri Dios, ri areʼ xubʼij che jewaʼ kubʼan na chke: «In kinwesaj na chkixoʼl ri e utinimit» (Levítico 17:10). Qʼaxinaq chi ri tiempo xbʼan jun riqbʼal ibʼ pa Jerusalén, are chiʼ ri apóstoles y ri kʼamal taq bʼe xkibʼij chke cristianos «meʼitij kikʼ». Qas rajawaxik kxutux wariʼ rumal che kajunamataj rukʼ ri tzʼil taq mak y ri kiqʼijilaxik taq tyox (Hechos 15:28, 29).

Pa ri tiempo riʼ, ¿jas kraj kubʼij ri tzij «meʼitij kikʼ»? Ri cristianos kkitij ta kikʼ paneʼ kʼateʼ kel che ri chikop o chaqʼajisam chik, xuqujeʼ kkitij ta ri utiʼjal jun chikop che xa jitzʼam. Xuqujeʼ oj kqatij ta rikil che kʼo kikʼ chupam, junam rukʼ ri moronga. Chiʼ kqatij ri kikʼ tajin ta kqanimaj ri utaqanik ri Dios (1 Samuel 14:32, 33).

Ojer kanoq e kʼi winaq kkitij ri kikʼ, qetaʼm wariʼ rumal ri xutzʼibʼaj ri Tertuliano (pa ri nabʼe taq 200 junabʼ y 300 junabʼ). Rumal che kʼo molom taq tzij che kbʼix chkij ri cristianos che ri areʼ kkitij ri kikʼ, are kʼu Tertuliano xubʼij che pa jujun taq tribus kkitij kikʼ are chiʼ kkibʼan jun chapabʼal qʼabʼaj. Xuqujeʼ xubʼij wariʼ: «[E kʼo] jujun winaq rech kekunataj che ri yabʼil comicial o epilepsia kkitij ri kikʼ che kʼateʼ kel che ri chikop».

Ri cristianos utz ta kkil ri kinaqʼatisabʼal ri winaq (paneʼ jujun romanos kkikoj ri kikʼ che kunabʼal). «Ni ri kikikʼel ri chikop kqatij ta pa taq ri convites», xchaʼ ri Tertuliano. Ri romanos kkiya pa kʼax ri kikojonik ri cristianos are chiʼ kkiya rikil chke che kʼo kikʼ chupam. Ri Tertuliano xuqujeʼ xubʼij wariʼ: «Rumal laʼ kintaʼ chiwe ¿jasche qas kibʼij che ri [cristianos,] kkitij ta ri ukikʼel ri chikop are kʼu kkaj kkitij ri kikikʼel ri winaq?».

Pa taq ri qaqʼij, jujun winaq kkichomaj che rajawaxik taj knimax ri utaqanik ri Dios are chiʼ ri kunanel kubʼij chke che rajawaxik kkikoj kikʼ. Qastzij, ri oj testigos rech Jehová kqaj kojkʼasiʼk, are kʼu ri kqaj kqabʼano are che kqanimaj ri utaqanik ri Jehová chrij ri kikʼ. ¿Jas kubʼan wariʼ chrij ri chak che tajin kkibʼan ri kunanelabʼ kimik?

Chiʼ qʼaxinaq chi ri II Guerra Mundial xmajix ukojik ri kikʼ, are kʼu ri oj testigos rech Jehová xqachʼobʼo che utz ta wariʼ. Are kʼu tajin kkʼextaj ri kbʼan che ukojik ri kunabʼal. Kimik, ri kikʼ che kkojik kʼo ta ri kajibʼ uwach ri kikʼ chupam, xaneʼ xa jun chke: 1) glóbulos rojos, 2) glóbulos blancos, 3) plaquetas o 4) plasma (suero sanguíneo). Are kilik we sibʼalaj yawabʼ ri winaq, ri kunanelabʼ kkilo jas kkikoj che ri winaq we are ri glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas o plasma. Ri kikʼ che xa jun uwach kʼolom, kbʼanik kkoj chke e kʼi yawabʼ. Ri oj testigos rech Jehová qetaʼm, che paneʼ xa jun chke ri uwach ri kikʼ kkojik, rukʼ waʼ tajin ta kqanimaj ri upixabʼ ri Dios. Are chiʼ kqanimaj ri pixabʼ re ri Biblia chrij ri ukojik ri kikʼ, kojuchajij chuwach ri hepatitis y ri sida, ri e yabʼil riʼ weneʼ keriqitaj pa ri kikʼ.

Are kʼu rumal che kbʼanik kesax fracciones che ri kajibʼ uwach ri kikʼ, weneʼ kojchoman chrij wariʼ. ¿Jas kbʼan che ukojik, y jas rajawaxik nabʼe kqil na ri oj cristianos chrij ri kqachaʼ ubʼanik?

Sibʼalaj mayibʼal ubʼanik ri kikʼ. Ri plasma, che are 90% joron kʼo chupam, xuqujeʼ kriqitaj ri hormonas, sales inorgánicas, enzimas y nutrientes, minerales y azúcar chupam. Xuqujeʼ kriqitaj proteínas, junam rukʼ ri albúmina, y jastaq che ktobʼanik rech kuqʼatej ri kikʼ xuqujeʼ nikʼaj chik che ktobʼan chuwach ri yabʼil. Ri winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal kekunik kkijach uwach ri proteínas che kʼo chupam ri plasma rech kkoj che kunabʼal. Jun kʼutbʼal, ri winaq che kiriqom ri yabʼil hemofílico che aninaq kel kikikʼel, are kkoj ri coagulación VIII chke. Ri kunanelabʼ kkibʼij che ri e winaq che sibʼalaj keyawajik che rajawaxik kkikoj ri inyecciones re gammaglobulina che are esam che ri uplasma re ri ukikʼel jun winaq che kyawaj ta más. Kʼo chi nikʼaj kunabʼal che kesax che ri plasma, ri xqaya kan ubʼixik xaq jun kʼutbʼal ri jas kbʼan che ukojik jun chke ri uwach ri kikʼ (ri plasma) che kjach uwach y kesax kunabʼal che. *

Xuqujeʼ junam rukʼ ri kbʼan che ri plasma che kesax fracciones che, xuqujeʼ kekunik je kkibʼan chke ri nikʼaj chik (glóbulos rojos, glóbulos blancos y plaquetas), kbʼanik kesax interferones y interleuquinas che ri glóbulos blancos, che kkoj che ukunaxik ri yabʼil che xaq keqʼaxik o ri yabʼil che kʼax ukunaxik che kbʼix cáncer che. Xuqujeʼ che ri plaquetas kesax nikʼaj chi jastaq che, che ktobʼanik rech aninaq kkunataj jun sokotajik. Xuqujeʼ kʼo kunabʼal che kʼateʼ tajin kel loq che kʼo ri kajibʼ uwach ri kikʼ chupam. Ri kunabʼal riʼ are ta ri qas kikʼ kʼo chupam; ri k’o chupam are xaq fracciones re ri kikʼ. ¿La kqakʼam ri oj cristianos ri kunabʼal che xaq fracciones re ri kikʼ kʼo chupam? Qetaʼm ta chrij wariʼ. Rumal che ri Biblia kʼo ta kubʼij, rumal laʼ chqajujunal rukʼ ri retaʼmabʼal qakʼuʼx kubʼij chqe jas kqabʼano rech kojqaj chuwach ri Dios.

E jujun ri kkibʼan che uchʼobʼik ri tzij «meʼitij kikʼ» are kkikʼam taj ri esam che ronojel ri kikʼ (xuqujeʼ ri fracciones che are ktobʼan chuwach ri yabʼil). Kkibʼij che ri taqanik che xyaʼ chke ri israelitas, che ri kikʼ che kesax che ri chikop rajawaxik kjamix puwiʼ ri ulew (Deuteronomio 12:​22-24). ¿Jasche jewaʼ kkichomaj? Rumal ri kbʼan che resaxik ri gammaglobulina, wariʼ esam che ri kikʼ, rumal laʼ jujun cristianos kkaj taj kkoj wariʼ chke, y junam kkibʼan che uxutuxik ri qas kikʼ. Kqabʼij ta tzij chkij are chiʼ kkichaʼ wariʼ.

Jujun chi cristianos junam ta ri kkichaʼ ubʼanik. Kkixutuj ri qas kikʼ xuqujeʼ kkixutuj ri glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas o plasma, are kʼu kkiya bʼe che kkoj fracciones chke che esam che ri kajibʼ uwach ri kikʼ. Are kʼu che wariʼ, kʼo jun jastaq kkʼextajik. E jujun cristianos kkibʼij che utz kkoj ri gammaglobulina chke, are kʼu kkiya ta bʼe che kkoj jun inyección che esam che ri glóbulos rojos o che ri glóbulos blancos. Rumal laʼ, ¿jas ktoʼw jun cristiano che kraj kukoj fracciones re ri kikʼ?

Pa ri «Kipreguntas ri sikʼinelabʼ» re La Atalaya 1 re junio 1990 xubʼij che ri proteínas re ri plasma (fracciones sanguíneas) re ri nan che kʼo pa ri ukikʼel, are junam taj rukʼ ri ukikʼel ri uneʼ. Ri inmunoglobulinas re ri nan, kutoʼ ri neʼ rech kyawaj taj. Ri glóbulos rojos re ri neʼ are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj che ksachik kel kan jun fracción che, che are kukʼam bʼi ri oxígeno. Jujun che wariʼ are kux bilirrubina, che are kuqʼaxej kan che ri unan y ri nan kʼateʼ kresaj bʼik. E jujun cristianos kkibʼij che utz kkoj fracciones re ri kikʼ che jun chi winaq, rumal che je kubʼan ri nan rukʼ ri uneʼ, rumal laʼ kkiyaʼo che kkoj fracciones re ri kikʼ chke che esam che ri plasma o jun chke ri glóbulos re ri kikʼ.

Rumal che e kʼi ri junam ta kkichomaj chrij y junam ta ri kkichaʼ ubʼanik, ¿la kraj kubʼij che nim ta ubʼanik? Je taj, xaneʼ sibʼalaj nim ubʼanik. Are kʼu kʼo jun pixabʼ che kojutoʼo. Ri testigos rech Jehová kkaj taj kkoj ri kikʼ chke y nijun chke ri kajibʼ uwach. Ri uTzij ri Dios kuya wajun taqanik riʼ chke ri cristianos «Meʼitij kitiʼjal awaj ri e chiʼm che tabʼal toqʼobʼ chke ri e diosibʼ, meʼitij kikʼ. Meʼitij kitiʼjal awaj ri kejitzʼitajik. Mibʼan makunik kukʼ achijabʼ ixoqibʼ» (Hechos 15:29). Are kʼu are chiʼ kojtzijon chrij ri fracciones che esam che ri kikʼ, chkijujunal ri cristianos, rajawaxik kkibʼan kichʼawem rech utz ri kkichaʼ ubʼanik y rukʼ ri kubʼij ri retaʼmabʼal kikʼuʼx.

E kʼi winaq kkikʼam apachike kunabʼal che kkojik rech aninaq kekunatajik, are kʼu ri kunabʼal weneʼ kubʼan na kʼax chke, junam rukʼ ri kunabʼal che esam che ri kikʼ. Ri oj cristianos kqakoj qachuqʼabʼ rech kqetaʼmaj ronojel jas kunabʼal kʼolik, rumal che weneʼ kʼo jun kunabʼal kubʼan kʼax che ri qacuerpo. Ri oj testigos rech Jehová sibʼalaj kqamaltyoxij are chiʼ utz kbʼan che qilik chiʼ oj yawabʼ y kojchoman chrij ri utzilal y ri kʼax che kuya ri kunabʼal chqe. Are kʼu, are chiʼ kkoj kunabʼal che esam che ri kikʼ, sibʼalaj nim kqil wi ri taqanik che uyaʼom ri Dios y ri qachilanik rukʼ ri areʼ rumal che areʼ xyaʼow ri qakʼaslemal (Salmo 36:⁠9).

Are jun nimalaj kikotemal chke ri cristianos che kkinaʼ ri kubʼsal kʼuʼx che xunaʼ ri salmista are chiʼ xutzʼibʼaj:«Rumal rech chi ri Dios ri Ajawaxel kujutunuj xuqujeʼ kujuchʼuqu; ri Ajawaxel keʼuloqʼoqʼej, xuqujeʼ nim keril wi ri man kʼo ta kibʼachʼuyal, man kuqʼil ta kiyaʼik ri utzalaj taq jastaq chke. Ajawaxel [...], sibʼalaj e tewichital ri kkikuʼbʼaʼ kikʼuʼx chij la» (Salmo 84:​11, 12).

[Nota]

[Wachbʼal y recuadro]

PREGUNTAS CHE UTZ KATAʼ CHE RI KUNANEL

We katbʼan operar o kkoj kunabʼal chawe che kʼo kikʼ chupam, chataʼ wariʼ che ri kunanel:

¿La ketaʼm konojel ri kechakun rukʼ che in testigo rech Jehová y che nuyaʼom ubʼixik che kwaj taj kkoj kikʼ chwe (glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas ni ri plasma sanguíneo)?

We ri kunabʼal che kkoj chawe esam che ri plasma re ri kikʼ, glóbulos rojos o blancos, o plaquetas, chataʼ wariʼ:

Ri kunabʼal riʼ, ¿la esam che jun che ri kajibʼ uwach ri kikʼ? We esam che, ¿la qas wetaʼm ri ubʼantajik?

¿Jampaʼ ukʼiyal ri kunabʼal kkoj chwe che kʼo fracciones re ri kikʼ chupam y jas kbʼan che ukojik?

We ri retaʼmabʼal nukʼuʼx kuya bʼe che kkoj ri kunabʼal chwe, ¿jas kʼax weneʼ kuyaʼo?

We ri retaʼmabʼal nukʼuʼx kubʼij che utz taj kinkojo, ¿jas jun chi kunabʼal kʼolik?

Are chiʼ wilom chi ronojel ri kinkunik kinbʼano, ¿jas kinbʼan che ubʼixik ri xinchomaj ubʼanik?