12 WATAYOQ këkarmi, cuentata qokurirqä juk precisaqwan wakinkunata yanapëta puëdinqäta. Juk asamblëachömi juk wawqi pëwan yachatsikunäpaq nimarqan. Manam imëpis yachatsikushqatsu karqä, peru yarquyänäpaqqa änirirqämi. Yachatsikuyänäpaq sitiuman chäriyaptïmi, Diospa Gobiernumpaq parlaq follëtukunata qomarqan y nimarqanmi cällipa juknin kaq lädumpa yachatsikunäpaq y pëna juknin kaq lädupa. Mantsapakïkarpis, wayin wayin yachatsikurmi qallëkurqä. Y juk rätullachö follëtukunata nunakunapaq jaqirapunqäqa alläpa kushikïpaqmi karqan. Tsëmi cläru rikäratsimarqan nunakuna wanëkäyanqanta noqa katsinqäta.

Inglatërrapa Kent markapa Chatham markanchömi 1923 wata yurikurqä. Pasaq watakunallachöran Punta Jatun Guërra usharishqa karqan, y nunakunaqa shuyaräyarqan imëkapis alliyänantam. Peru tsë mana pasakuptinmi llakishqa këkäyarqan, y teytäkunapis tsënömi sientikuyarqan. Pëkunataqa llakitsirqan bautista sacerdötikuna iglesiachö precisaq carguyoq këllapaq pasëpa löcuyäyanqanta rikäyanqanmi. Isqun watayoq këkaptïmi mamänïqa Asociacion Internacional de Estudiantes de la Biblia nishqan salonman ëwar qallëkushqa karqan. Tsëchömi Testïgunkunaqa reunionninkunata rurayaq y tsëtaqa “yachatsikïkuna” nirmi reqiyaq. Bibliata y El Arpa de Dios nishqan libruta utilizarninmi juk pani wamrakunataqa yachatsiyämaq. Tsëchö yachakunqäkunaqa alläpam gustamaq.

Jövin kanqa witsanqa Bibliapa shumaq änikïninkunapita willakïmi alläpa gustamaq. Wayin wayinmi cäsi imëpis japallä yachatsikoq kä. Peru juk wawqikunawan yachatsikurqa masmi yachakoq kä. Juk kutim juk mayorlla wawqiwan yachatsikoq ëwëkäyarqä biciclëtäkunawan. Y juk cürapa lädumpa pasarirninmi kënö nirqä: “Taqëta juk cabra ëwëkan”. Wawqiqa biciclëtampita bajarirmi jamakuriyänäpaq niramarqan y tapuramarqan: “¿Pitaq qamta derëchïki qoshurqunki pï cabra kanqanta y mana kanqanta ninëkipaq? Kushishqa yachatsikur sïguishun Diospa alli willakïninkunata y Jehovä juzgananta jaqirishun”. Tsë junaqkunachömi yachakurqä, wakinkunata yanapëqa mas kushikïta apamunqanta (Mateu 25:31-33; Hëchus 20:35).

Y juk mayor wawqim yachatsimarqan qarakurnin mas kushishqa kanapaqqa, alli pacienciayoq y imëkatapis aguantanantsik precisanqanta. Warminqa Testïgukunata chikipaqmi. Juk kutim wawqiqa, mikuriyänäpaq wayinman invitaramarqan. Warminqa piñashqam këkarqan qowan yachatsikoq ëwanqampita,  tsëmi tëyoq cäjakunawan qompar (saqmar) ushayämarqan. Piñakunampa rantinmi asinarlla warmin jitamunqankunata ëllurqan (qorirqan). Pacienciawan warminta tratanqanqa allipaqmi karqan, porqui watakuna pasariptinqa bautizakurirqanmi.

1939 wata septiembri killapaqqa Gran Bretañam juk documentuchö Alemaniawan guërrata ruranampaq nirqan. 1940 watapaqmi 16 watayoq këkar mamänïwan bautizakuriyarqä Dover markachö. Tsë wata, juniu killachömi, waranqëpa soldädukuna camionkunachö pasayaqta rikarqä. Pëkunaqa Dunkerque guërrachö salvakoqkunam kayarqan. Alläpa llakishqa këkäyanqan y shamoq tiempupaq mana markäkuyanqanqa rikakurqanmi. Imanömi munëkurqä Diospa Gobiernun shamoq tiempuchö imakunata ruramunampaq kaqpita parlapärita. Jina tsë watallachömi, Alemaniaqa Gran Bretañaman bombakunata kachar qallëkurqan. Llapan paqaskunam, markä janampa alemankunaqa bomba jitaq avionninkunawan volayaq. Bombakuna pashtaptinmi alläpa mantsakäyaq kayä. Y markakuna chipyë ushakashqatam waräninqa rikäyaq kayä. Tsëmi rikätsimarqan Diospa Gobiernunlla shamoq tiempuchö këkunata altsamunampaq kaqta.

Llapan tiempüwanmi Jehoväta sirwir qallëkurqä 1941 watachö. Tsënö sirwinqämi kushikïta qomashqa. Gobiernupa fabricanchömi trabajëkarqä y barcukuna rurëtam yachëkätsiyämarqan. Mëtsikaqmi tsëchöqa trabajëta munayarqan porqui atska yanapakïkunam kaq. Peru Testïgukunaqa musyayarqämi guërrachö mana yanapakuyänäpaq kaqta. Y 1941 witsampaqqa, entiendiriyarqämi armakuna rurëchö cristiänukuna mana yanapakuyänäpaq kaqta (Juan 18:36). Trabajanqächöqa submarïnu nishqantam rurayaq, tsëmi tsë trabäjuta jaqirirqä y llapan tiempüwan Jehoväta sirwinäpaq churapakarqä. Cirencester markatam puntataqa yanapakoq ëwarqä, y tsë markaqa alläpa shumaqmi karqan.

18 watayoq këkaptïmi, isqun killakunapa carcelchö llawirarqä tröpaman mana ëwëta munanqäpita. Alläpa llakishqam sientikurirqä carcel punkuta fuertipa llawiriyaptin y japallämi quedarirqä. Tsëpita ichik tiempullatam guardiakuna y wakin prësukuna, tapuyämarqan imanir llawirëkanqäta. Alläpam kushikurqä creenciäkunapita willarnin.

Carcelpita yarqurirmi, Kent markachö yachatsikuyarqä wawqi Leonard Smithwan *. Marka mayim kayarqä. Tsë tiempupaqqa näzikunam bombankunata jitar qallëkuyarqan Londres markaman. Y kë markaman avionninkuna chäyänampaqqa Kent marka janampam pasayaq. Y 1944 watapita witsëpaqa mil bombakunapitapis masmi jeqayämurqan. Këqa manejaqninnaq  guërrapaq bombayoq avionkunam kayaq. Avionkuna upireqta wiyarirninqa, musyayaqnam kayä jeqamurnin pashtanampaq kaqta. Llapäkunam alläpa mantsakashqa këkäyarqä. Tsë witsampaqqa, Bibliapitam yachëkätsiyarqä kima wamrayoq familiata. Bombakuna pashtaptin wayi juchur mana nitiyämänampaqmi, höraqa fiërrupita rurashqa mësapa jawanman täkuyaq kayä. Tiempuwanqa kë llapan familiam bautizakuriyarqan.

Guërra pasariptinmi, Irlanda nacionchö precursornö yanapakurqä. Wayin wayinmi misionëru kayanqäta willakur posädata ashiyaq kayä. Cällikunachömi revistakunata munatsikoq kayä. Peru Irlandaqa alläpa jukläyam kaq Inglatërra nacionpita. Mëtsikaqmi kë catölicu nacionchö yachatsikïqa upa kë kanqanta niyaq. Juk nuna maqayämänampaq niyämaptinmi, policïaman quejakoq ëwayarqä. Y pënam nimarqan: “¿Y imanö tratayäshunëkitataq shuyararqëki?”. Manam pensayarqätsu sacerdötikuna nunakunata dominashqa katsiyanqanman. Qarayanqä librukunata chaskikuyaptinqa, trabäjunkunapitam qarquriyaq. Tsëmi noqakunaqa täräyanqäpita juk läduta ëwakuyänä karqan.

Ichik tiempullatam cuentata qokuriyarqä mëmampis charninqa, cüra mana reqiyämanqanchö mas alli yachatsikï kanqanta. Tsëmi puntataqa mas karuchö këkaqkunata yachatsiyänä karqan. Y tsëpitaraqmi vecïnükunata yachatsiyaq kayä. Kë Kilkenny markachömi juk jövinta semänachö kima kuti yachatseq kayä. Tsëchö maqakoq nunakuna yachatsikuyänäta michëkäyämaptimpis, yachatsirmi sïguiyarqälla. Bibliapita yachatsikïqa alläpam gustamaq y misionëru kanäpaq yachatsikoq escuëlaman ëwëtaqa alläpam munarqä. Tsëmi churapakarqä solicitudta llenanäpaq y tsënöpa Watchtowerpa Galaad Escuëlanman ëwanäpaq.

Y Nueva York markachö kë escuëlaman pitsqa killapa ëwanäpaqmi invitayämarqan. Y tsëchö graduakuriyaptïmi, kima yanaqïkunatawan mandayämarqan lamar Carïbichö ichikllan islakunaman yanapakoq. Y 1948 wata noviembri killapaqmi, Nueva York markata jaqirir ëwakuyarqä Sibia jutiyoq barcuwan. Alläpa kushishqam këkarqä porqui manam imëpis barcu velëruwan viajashqatsu karqä. Escuëlapita juk yanaqïkuna wawqi Gust Maki jutiyoqmi barcupa capitanninnö trabajashqa karqan, tsëmi barcuta tukï tiempuchö imanö diriginapaq kaqta yachatsiyämarqan. Gustqa Bahämasman chäriyanqäyaqmi, alläpa yachëllapa juk killapa kë barcuta manejarqan mantsanëpaq tamyawan vientu lamarchö këkaptimpis.

Bahämaspa ichisaq islankunachö juk ishkë killakuna yachatsikurirmi, Sotaventu y Barloventu islakunaman barcükunawan ëwayarqä. Këqa Virgenes islapita Trinidad islayaqmi kaq. Masqa Testïgukuna mana kanqan islakunachömi pitsqa watapa yachatsikuyarqä. Höraqa atska semänakunapam cartakunata apatsita ni chaskita puëdiyaqtsu kayä. Peru kushishqam këkäyarqä “kë islakunachö” Jehoväpita yachatsikurnin (Jeremïas 31:10).

Isla kuchunman chäyaptïqa, alläpam kushikuyaq y pï kayanqäta musyayänampaqmi juntakärayämoq. Wakinkunaqa manam barcu velërökunata ni yulaq nunakunata rikashqatsu kayarqan. Alläpa yachanëpaqmi kayaq y Bibliapitaqa allim musyayaq. Y tsëchöqa qarayämaq pescäduta, paltata y manïtam. Barcükuna ichikllanlla këkaptimpis, tsëchömi mikïnïkuna rurayaq kayä, punuyaq kayä y röpäkunata taqshayaq kayä.

 Barcükunata jaqirirmi, junaqnimpi yachatsikoq ëwayaq kayä. Juk discursu kanampaqmi willayaq kayä. Y Inti (Rupay) jeqarkuptinqa, barcuchö campänäkunatam tocayaq kayä. Alläpa shumaqmi karqan nunakuna chämoqta rikëqa. Chiwchinkunaqa qoyllurkunanöran uräyämuptin chipapaq. Höraqa pachakpitapis masmi shayämoq y paqasyaqmi tukïta tapupäyämaq. Cantëta gustayaptinmi wakin canticukunataqa mäquinawan qellqarir qoyaq kayä. Chuskü misionërukunaqa sinchikuyaqmi kayä alli cantayänäpaq. Tsëpitaqa, noqakunawanmi shamoqkuna cantar qallëkuyaq y pëkunata cantaqta wiyëqa alläpa shumaqmi karqan. ¡Kushishqam tsëkunataqa yarpä!

Bibliapita yachakurirmi, wakin estudiantikunaqa masta yachakïta munar juk familiakunata watukaq yanaqäyämaq. Juk sitiuchö juk ishkë semänakuna karirninqa juk lädutam ëwakuyäna kaq. Y maslla yachakïta munaqkunataqa mañayaq kayä noqakuna kutiyanqäyaq wakinkunawan yachakur sïguiyänampaqmi. Niyanqänölla llapanta rurëkaqta tarirninqa imanömi kushikuyaq kayä.

Kanan witsankunaqa, kë islakunamanmi mëtsika turistakuna ëwayan. Peru unë witsampaqqa alläpa tranquïlu sitiukunam karqan y azulyarëkaq qochakuna, shumaq pläyakuna, y palmërakunallam karqan. Y juk islamanqa barcükunawanmi paqaspa ëwayaq kayä y delfinkunaqa barcükuna lädumpam pukllar ëwayaq. Y yakuchö barcükuna ëwaqllatam wiyayaq kayä. Y paqaspa lamarman killa chipapämuptinqa, imëka yulaq näni lamar jananchö këkaq cuentam kaq.

Pitsqa watapa islakunachö yachatsikurirninmi, Puertu Rïcu markapa ëwayarqä motoryoq barcükuna rantiyänäpaq. Y chärirnam Maxïne Boyd jutiyoq shumaqllan misionërata reqirirqä. ¡Y paqwëmi kuyakurkurqä! Maxïneqa wamra kanqampitam llapan shonqunwan yachatsikoq. Y 1950 watayaqmi Republica Dominicäna nacionchö misionëranö yanapakurqan. Tsë watachömi, gobiernuqa tsë nacionpita qarqaramushqa karqan. Puertu Rïcu markachöqa juk killallam këta puëdirqä. Tsëpitaqa islakunatam kutikunä karqan. Tsëmi kënö nikurqä: “Ronald, kë chïnata kuyarninqa, imata karpis rasmi ruranëki”. Tsëpita kima semänallatam casakuyänäpaq nirirqä, y joqta semänatam casakuriyarqä. Tsëpitaqa Puertu Rïcu markamanmi misionërutanö mandayämarqan. Tsëmi mushoq barcumanqa lloqarqänatsu.

Y 1956 watapaqqa, congregacionkunatanam watukayarqä. Cristiänu mayïkunata watukëqa alläpam gustayämaq. Wakinkunaqa alläpa waktsam kayaq. Potala Pastïllu ichikllan markachömi ishkë Testïgu familiakuna atska wamrayoq kayarqan. Noqataqa alläpam gustamaq flautawan cancionkunata pëkunapaq toquë. Tsëchö juk wamrapam Hilda jutin karqan, juk junaqmi noqakunawan yachatsikoq yarqunampaq nirirqä. Pëqa kënömi nimarqan: “Ëwëtaqa munämi, peru zapatümi kantsu”. Zapatun rantirayäpuptïmi noqakunawan yachatsikoq yarqurirqan. Y 1972 watapaqqa warmïwanmi Brooklyn markata watukakoq ëwayarqä. Tsëchömi Watchtowerpa Galaad Escuëlapita tsëraq yarqurishqa pani saludayämaq shamurqan. Pëqa Ecuadortanam ëwakunan karqan, tsëmi niyämarqan: “¿Yarpäyämankiku? Noqaqa Pastïllu markachö zapatunnaq wamram kä”. ¡Hildam kanaq! Alläpa kushikïpitam waqariyarqä.

1960 watapaqmi, Puertu Rïcu sucursalchö yanapakur qallayarqä, y tsëqa këkarqan San Juan markachömi. Qallananllachöqa wawqi Lennart Johnson y noqallam cäsi llapan trabäjuta rurayaq kayä. Pëwan warminqa Republica Dominicäna nacionchö punta kaq Testïgukunam kashqa kayarqan. Peru 1957 watapaqqa, Puertu Rïcutam ëwashqa kayarqan. Maxïneqa revistakunatam sucursalpita apatseq apuntakushqa kaq nunakunapaq. Cada semänam 1.000 revistapitapis masta apatseq. Jehoväpita yachakïkäyanqanman yarpararmi alläpa kushishqa tsë trabäjuta ruraq.

Kushishqam Betelchö trabäjüta rurarqä, porqui llapan kallpätam Jehoväta sirwinäpaq utilizarqä. Peru manam fäciltsu kashqa. 1967 watachömi, imëkata patsätsirqä Puertu Rïcuchö atska nacionkunapaq asamblëa rurakänan kaptin. Alläpa yarpachakurmi këkarqä. Tsë witsampaqqa, wawqi Nathan Knorrmi Puertu Rïcuman shamurqan. Pëmi Testïgukunata dirigeq këkarqan. Noqaqa shamoq misionërukunata ëlluyänampaqmi (qoriyänampaqmi) alli patsätsipakushqa karqä, peru wawqi Nathan Knorrqa mana rurashqätam pensarqan. Tsëmi pë shuyaranqannö imatapis shumaq mana ruranqäta sinchipa consejamarqan. Pëwan discutitaqa manam munarqätsu, peru nimanqanwanqa mana allim sientitsimarqan. Tsëmi unëparaq  pëwan piñashqa karqä. Tsënö kaptimpis, tiempuwanqa yapëmi tinkuyarqä y cuartunmanmi invitayämarqan y mikïnïkunam ruramurqan.

Atska kutim Inglatërrachö familiäkunata watukayarqä. Mamänïwan Bibliapita yachakuyanqä witsampaqqa, teytäqa manam Bibliapita musyëta munarqantsu. Markäkunata betelïtakuna watukayaptinqa, wayïchö quedakuyänampaqmi mamänï invitaq. Betel wayita dirigeqkuna alläpa humildi kayanqantam teytäqa rikarqan. Y pëkunaqa manam teytä reqinqan cürakunawan igualayaqtsu. Peru 1962 watam teytä bautizakurirqan.

Warmilläqa 2011 watam wanukurqan. Llapan shonqüwanmi shuyarëkä kawarimunanta. 58 watapa casädu kayanqächömi, Puertu Rïcuchö 650 Testïgunkunapita 26 milman mirayanqanta rikäyarqö. 2013 watapaqqa, Puertu Rïcu sucursalqa Estädus Unïdus sucursalwanmi juntakarqan. Y noqataqa Wallkill sucursalmanmi yanapakoq mandarayämarqan. Puertu Rïcuchömi coquï nishqan ichik ratsak kan, tsëmi 60 watapa tsë islachö kanqärëkur noqapis tsë ratsaknöna Puertu Rïcu markapita sientikü, kë ratsakqa Inti (Rupay) jeqarkuptinmi “¡coquï, coquï!” nir waqan. Alläpa kushishqam Puertu Rïcu islachö kawarqä, peru tsëpitaqa juk läduchöna yanapakunäpaq ëwakunä höram chäramurqan.

Kananyaqpis Jehovätaqa kushishqam Betelchö sirwikä. 90 watapitapis masyoqnam kä, y betelïtakunata animarninmi trabajä. Wallkill sucursalman chanqäpitaqa, 600 betelïtakunapitapis mastam yanaparqü. Wakinkunaqa problëmankunachö yanaparinäpaqmi watukayäman. Wakinqa Betelchö yanapakur sïguiyänampaqmi consëjuta mañayäman. Y wakinnam tsëraq casakushqa kar o precursornöna yachatsikuyänampaq asignacionninkuna chaskishqa kar consëjuta mañayäman. Y höraqa kënömi nirï: “‘Diosqa kuyan kushi kushilla qarakoq nunatam’. Porqui ima trabäjuta ruranqëkipis Jehoväpaqmi, tsëmi kushi kushilla rurë” (2 Corintius 9:7).

Betelchö o mëchöpis Jehoväta sirwir kushishqa këta munarninqa, ruranqantsik imanir precisanqanmanmi pensanantsik. Betelchö ima trabäjupis Jehoväpaqmi. Tsëta ruranqantsikwanmi “llapanchö wiyakoq y yachëwan sirweqta” yanapantsik, entëru Patsachö cristiänu mayintsikkunapaq mikï cuenta Diospa kaqta qornin (Mateu 24:45). Ima asignacionchö Jehoväta sirwirnimpis, mas precisaqqa pëta alabanqantsikmi. Pë mañamanqantsikta kushishqa rurashun, porqui pëqa “kuyan kushi kushilla qarakoq nunatam”.